«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика илмий-амалий анжумани

ТАБИИЙ ОМИЛЛАРНИНГ ТОҒ ЖИГАРРАНГ ТУПРОҚЛАР ХИЛМА-
ХИЛЛИГИДАГИ РОЛИ 
Турабоев А.Н. профессор (ЎзМУ).,
Қирйигитов Х.Б. катта ўқитувчи (ЖизПИ). 
 
Релъеф қуруқликнинг ташқи ҳолатини белгилаш билан бир вақтда тупроқ 
ҳосил бўлишида ҳам кўп қиррали рол ўйнайди. Даставвал тупроқ ҳосил бўлиш 

---

«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика онлайн илмий-амалий анжумани
Гулистон 2020 й. 17-18 апрель
305 
характери ўлканинг денгиз сатҳига нисбатан олинган абсолют баландлиги 
билан белгиланади [1]. 
Маълумки, 
дарё 
террасаларидаги 
тупроқлар 
тоғ 
қияликларига 
нишаблигида ривожланган тупроқлардан барча хоссалари билан фарқланади. 
Бу фарқланишлар ўз навбатида бу ўлкалардаги ўзига хос иқлим ва ўисмлик 
қоплами таъсирида бўлишини кўрсатиш ўринлидир. Қуйида биз релъефнинг 
тоғли ўлкаларда тупроқ ҳосил бўлиш жараёнининг барча жабхаларида 
иштироки тўғрисида фикр юритамиз.
 
Релъеф-тупроқ ҳосил қилувчи омил сифатида она жинс, иқлим, ўсимлик 
қоплаами каби тупроқ ҳосил бўлиш жараёнида тўғридан-тўғри иштирок 
этмасдан, айрим табиий омиллар махсулотларини қайта тақсимлаш орқали ўз 
иштирокини билвосита таъминлайди [2].
 
Дархақиқат, релъефнинг нуралган тоғ жинсларининг тарқалишидаги 
иштирокини ёки иқлим кўрсатгичлари-ёғин-сочин сувлари, қуёш нури 
энергиянинг қайта тарқалиш қонуниятларини кўриб чиқиш юқоридаги ечимини 
кутаётган муаммога аниқлик киритади. 
Тоғли ўлкаларда тоғ жинсларининг турли типдаги нуралишлари одатда 
релъефнинг сувайирғич қисмида кўпроқ намоён бўлади. Бу шароитда нуралган 
тоғ жинсларининг катта қисми ўз ўрнида қолади ва буни адабиётларда элювий 
ётқизиқлари номи билан юритилади. Элювий-ўта дағал, катта ўлчамдаги ва 
шаклдаги физик-механик жараёнлар таъсирида ҳосил бўлган тошли-скелетли, 
қалинлиги 5-10 см дан 70-80 см гача бўлган маҳсулотдир. Сувайирғич 
шароитида нуралган элювий ётқизиқлари шамол, ёғин-сочин сувлари 
таъсирида тоғ қияликларига қайта тақсимланиб, унинг бошланғич қисмини 
эгаллайди. Бу ётқизиқ пролювий деб аталади ва ҳам йирик нуралган тоғ 
жинсларини ўзида кўп сақлайди. Ётқизиқ қалинлиги 20-25 см дан 0,4-0,9 (1,2) м 
гача бўлади. 
Пролювий ётқизиғи ўз навбатида қор ва ёмғир сувлари таъсирида делювий 
деб аталувчи ётқизиқларни ҳосил қилади. Бу ётқизиқ гарчи мелкоземларни 
кўпроқ сақласада, уларда тошчали бўлакчалар учраб туради. Тоғли ўлкаларда 
учраб турадиган дарёчалар ва уларнинг тармоқларига туташ жойларида, одатда 
пролювий ётқизиқлари тарқалиши тугайди. 
Нуралган 
тоғ 
жисмларининг 
тоғ 
релъефи 
шароитида 
қайта 
тақсимланишини биз оддий кўринишда изоҳладик, холос. Лекин табиатда бу 
жараён анча мураккаб кечади, қолаверса қияликнинг шимолий, жанубий, 
ғарбий ва шарқий томонларида уларнинг ҳар хил нишабликларида бу 
ётқизиқлар қалинлиги литологияси скелетлиги турли даражада ва рақамларда 
ифодаланади. Дастлаб, Чотқол ва Нурота тоғларида ривожланган тоғ жигарранг 

---