Bilimlendiriw ministirligi

8. Organizmde energiyanın’ payda bolıwı ha’m jumsalıwı.
Organizmde energiyanın’ almasıwında en’ a’hmiyetli orında ATF tutadı. ATF organizmde ushırasatug’ın makroenergiyalıq birikpelerden du’ziledi, ha’m onın’ o’zinde usı birikpelerdin’ sintezleniwine qatnasadı. Organizmge kelip tu’sken organikalıq zatlardın’ okisleniwi na’tiyjesinde payda bolg’an energiya ATF formasında toplanadı. Sonlıqtan ATF organizmnin’ ha’r bir kletkasında ushırasadı. Onın’ en’ ko’p toplanatug’ın ornı skelet bulshıq etleri bolıp esaplanadı. Kletka menerligi ATF energiyasının’ ıdırawı menen ju’redi.
Qısqa aralıq 100 metrge juwırg’anda bulshıq etler tek g’ana ATF energiyasınan paydalanadı. Jumsalg’an energiya qaytadan uglevodlar qaytadan ha’m basqada organikalıq birikpelerdin’ ıdırawınan payda bolg’an energiya esabınan qayta tolıqtırıladı. Sonlıqtan ATF organizmdegi barlıq kletkalardın’ ha’m pu’tkil organizmnin’ tirishilik iskerliginde tiykarg’ı energiya deregi bolıp esaplanadı.
9.Tiykarg’ı zat almasıw tu’sinigi.
Tiykarg’ı zat almasıw degenimiz, bul organizmnin’ tınısh jag’dayında tirishilik iskerligin ta’miyinlewshi, ishki ha’m sırtqı tısqarı bolmag’an jag’dayında organizmde energiya payda bolıw mug’darına aytamız.
Tiykarg’ı zat almasıw adamda, awqat jemeytug’ın yag’nıy awqatlang’annan keyin 12-14 saattan sonshalqasına jatqan xalında anıqlanadı. Bul waqıtta organizmnin’ barlıq bulshıq etleri bosasqan denege tu’setug’ın nezudqa bolıwı kerek. Ortalıq temperaturası 18-20ºS a’tirapında bolıwı kerek. Sebebi tiykarg’ı zat almasıwg’a temperatura, bulshıq et iskerligi ha’m basqa da faktorlar ta’sir etedi.
Tiykarg’ı zat almasıw jasqa, organizmnin’ o’siwine, dene massasına ha’m jınısına baylanıslı ayırmashılıqqa iye. En’ ku’shli zat almasıw protsessi jas balalarda bolıp ha’r bir 1 kg salmag’ına mısalı, jan’a tuwılg’an balada 209-222 kDJ/kg yamasa (40-43 knm/kg sutka dawamında, 1 jasqa shekemgi balalarda sutkasına 176 kDj/kg (n’g’ knm/kg) Dene salmag’ının’ artıwı menen tiykarg’ı zat almasıw ku’sheyip baradı. Deni saw adamlardı tiykarg’ı zat almastırıw ortasha ko’rsetkishi 4,2 kDj yamasa 1 kkal (saat) 1 kg salmag’ına.
Nashar adamlarda tiykarg’ı zat almasıw, er adamlarg’a qarag’anda bir qansha to’men boladı. Sebebi nashar adamlarda dene massası az ha’m onın’ bet ko’lemi kishi boladı.