Bilimlendiriw ministirligi

12. Organizmde jıllılıqtın’ retleniw fiziologiyası.
Adam ha’m xaywanlar organizminin’ tirishilik iskerligi ha’m waqıt energiya jumsaw menen iske asadı, bul energiya onın’ organizmine kelip tu’sken awqatlıq zatlar esabınan payda boladı. Organizmde o’tetug’ın barlıq ximiyalıq usıllardın’ energiya payda bolıwı menen ju’rgizedi.
Organizmde payda bolg’an energiyanın’ bir bo’limi onnan sırtqı ortalıqqa bo’linip shıg’adı. Organizmde jıllılıqtın’ payda ha’m bo’linip shıg’ıwı, organizmnin’ jıllılıq almasıwı dep ataladı. Jıllılıq almasıwdın’ baslı ko’rsetkishi dene temperaturası bolıp esaplanadı.
Ko’pshilik organizmlerdin’ dene temperaturası ortalıq temperaturasına g’a’rezli bolıp, olarg’a poykelotermik organizmler dep at berilse, al ko’pshilik organizmlerdin’ dene temperaturası ortalıq temperaturasına g’a’rezsiz o’z-o’zinen retlenedi, bularg’a gomototerlik organizmler dep at berilgen. Jıllılıqtın’ xaywanlardı yag’nıy gomotetlerdin’ haywanlarda dene temperaturasının’ alıwının’ turaqlılıg’ı organizmde ten’liktin’ payda bolıwı ha’m onın’ bo’linip shıg’ıwı menen anıqlanadı.
Dene temperaturası qoltıq astınan o’lshep anıqlanadı, bul orında ol 36-37ºS shamasında bolıp, bul fiziologiyalıq norma bolıp qabıllanadı. Denenin’ sırtqı betinde xa’r qıylı bo’limlerinde temperatura ha’r qıylı ko’rsetkishke iye. İshki organizmde temperatura bir qansha joqarı bolıp, og’an “yadro” temperaturası dep at berilgen, denenin’ sırtqı bo’limi bug’an qarama-qarsı “obolochka” dep ataladı. Obolochkanın’ temperaturası bir qansha to’men boladı.
Organizmde jıllılıqtın’ payda bolıwın teplograditsiya dep ataymız. Bul protsession jıllılıqtın’ ximiyalıq jol menen retleniwi depte ataymız. Bul jag’dayda organizmge kelip tu’sken awqatlıq zatlardın’ esabınan energiya payda boladı. Energiya ATF tu’rinde du’ziledi. Payda bolg’an energiyanın’ bir bo’limi organizmnin’ tirishilik iskerligine, bir bo’limi sırtqı bo’limnen shıg’adı, bir bo’limi zapas halında toplanadı. Payda energiyanın’ jıllılıq tu’rinde sırtqa bo’liniwine, jıllılıqtın’ fizikalıq jol menen retleniwi dep ataladı. Bul konventsiya, teploizlejenie, ha’m isparenie jolları menen bo’linedi.

Sınaw sorawları

1. Ne ushın zat almasıw ha’m energiyanın’ payda bolıwı bir-birine baylanıslı kublıs bolıp esaplanadı?

2. Assimilitsiya ha’m dissimlyatsiya degenimiz ne?
3. Beloklar organizmde qanday xızmetler atqaradı?
4. Uglevodar organizmde qanday xızmetler atqaradı?
5. Maylardın’ organizmdegi biologiyalıq a’xmiyetli nede?
6. Glyukoneogenez qublısı degenimiz ne?
7. Suw ha’m mineral duzlardın’ organizmdegi roli qanday?
8. Vitaminlerdin’ a’xmiyetli qanday?
9. Organizmde energiya qalay payda boladı?
10. Tiyqarg’ı zat almasıw degenimiz ne?
11. Organizmde jıllılıqtın’ retleniwi degenimiz ne?
12. Poykilotermlıq ha’m gomoyotermlıq organizmlerge qaysıları kiredi?
13. Jıllılıqtın’ ximiyalıq jol menen retleniw ha’m onın’ mexanizmi qanday?
14. Jıllılıqtın’ fiziqalıq jol menen retleniwi ha’m onın’ mexanizmi qanday?
15. Jıllılıqtı retlew orayı qay jerde jaylasqan?
16. Jıllılıqtın’ nervlik retleniw qalay iske asadı?
17. Organizmde zat almasıw ha’m energiya payda bolıw qublısı qalay retlenedi?
A’debiyatlar
1. M.A.Ajibekov, T.B.Eshanov “Adam ha’m xaywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” Nokis, 1998.
2. A.D.Nozdrachev “Obshiy kurs fiziologii cheloveka i jivotnıx” v dvux chastyax “Vısshaya shkola” Moskva, 1991.
3. M.D. Qudayberdiev. Termoregulyatsiya organizma v jarkom klimate. Ashxabad. 1990
4. M.A.Ajibekov, B.J.Jienbaev. Qara mallarda dene jıllılıg’ının’ retleniwinin’ ha’m su’t payda bolıw qubılısının’ fiziologiyalıq tiykarları. “Qaraqalpaqstan”. No’kis 1992
5. A.D. Slonim. Evolyutsiya termoregulyatsiy. L. “Nauka” 1986.
6. F.F.Sultanov. Gipertemiya. Ashxabad. “İlim” 1987.
7. A.P.Kostin. Adaptatsiya jivotnıx k ekstremalnım faktoram sredı. Rukovstvo po fiziologii. Fiziologiya selskoxozyaystvennıx jivotnıx. L. “Nauka” 1978. str.587-600/