Bilimlendiriw ministirligi

6. Qan tamırları. Qanbasımı, arteriyalıq, puls.
İlimnin’ ha’zirgi tu’sinigi boyınsha qan tamırları bir-neshe tiplerge bo’linedi ha’m olar to’mendegishe ataladı.
1. Magistrallıq;
2. Rezistivlik;
3. Xaqıqıy kapillyarlar;
4. Ko’lemli qan tamırlar yamasa venalar;
5. Arteriovenozlıq anastomozlar;
Magistrallıq, qan tamırlarına iri qan tamırları kiredi. Olar iri arterialar bolıp, olardın’ diywalında tegis bulshıq et jipsheleri az boladı. Diywalında jumsaq jipshelerdin’ ko’p bolıwına baylanıslı bul qan tamırlar qannın’ ha’reketine onday ko’p qarsılıq ko’rsetpeydi.
Rezistivlik, qan tamırlarına kishi arterialar yamasa arteriollar kiredi, olarda qannın’ ha’reketine qarsılıq ju’da’ ku’shli boladı. Rezistivlik qan tamırlarına barlıq arteriollar, venualalar ha’m kapillyar aldı kapillyar artı sfinkterleri kiredi.
Xaqıyqıy kapillyarlar, ju’rek qan tamırlar sistemasının’ en’ a’hmiyetli bo’limi esaplanadı. Sebebi kapillyarlardın’ juqa diywalı arqalı qan ha’m tkan arasındag’ı almasıw iske asadı.
Ko’lemli qan tamırlar yamasa venalar, ju’rek qan tamırlar sistemasının’ venozlıq bo’limi bolıp esaplanadı. Bul qan tamırlarının’ ko’lemli dep atalıwının’ sebebi, bularda organizmdegi ulıwma qannın’ 70-80 payızı saqlanadı yamasa jayg’asadı.
Arteriovenozlıq anastomozlar, bular kapillyar aralıg’ı ken’isligin esapqa almastan mayda arteriya ha’m venalardı baylanıstırıw xızmetin atqaradı.
Qan basımı, Tamırlar boylap olardın’ ha’r qıylı bo’limlerinde qannın’ basımı ju’da’ ha’r qıylı boladı. Bul qan tamırlarının’ ishki ken’isliginin’ du’zilisine baylanıslı keledi. Qan basımı arteriallıq tamırlarda bir qansha joqarı, al venalıq qan tamırlarında bir qansha to’men boladı. Sebebi arteriallıq qan tamırlarında qan ku’shli basım astında ha’reket etedi. Mısalı:
Aortada 100 mm. sn. bag’anısına ten’ bolsa,
Arteriyada 90 -/-
Arteriolda 55 -/-
Kapillyarda 25 -/-
Venulada 12 -/-
Venada 5 -/-
Vena quwısında 3 -/- mm. sn. bag’anasına ten’ boladı.

Qan basımı tiykarınan to’mendegi u’sh jag’dayg’a baylanıslı boladı.

1. Ju’rektin’ qısqarıw jiyiligi ha’m qısqarıw ku’shine
2. Qan tamırlarının’ qarsılıg’ına
3. Aylanıstag’ı qan mug’darına
Qan basımın arteriallıq, venozlıq ha’m kapillyarlıq dep u’shke bo’lemiz, solardın’ ishinde to’men basım kapillyarlarda boladı. Bunnan tısqarı sistolalıq, diastolalıq ha’m pulslik basım depte esaplaymız. Sistolalıq basım ju’rektin’ shep bo’liminin’ qarınshasının’ qısqarg’anındag’ı basım bolıp onın’ mug’darı 100-120 mm. mn. bag’anasına ten’ boladı. Diastolalıq basım to’mendegi basım bolıp arteriallıq tamırlardın’ tonusın bildiredi, onın’ mug’darı 60-80 mm. sn. bag’. ten’ boladı. Pulslik basım bul sistolalıq ha’m diastolalıq basımnın’ ayırmashılıg’ın bildiredi. Onın’ mug’darı 35-55 mm. sn. bag’. na ten’ boladı.
Qan basımı sutka dawamında o’zgeriske ushırap, ol ku’ndiz joqarı, al tu’nde bir qansha to’men boladı. Sebebi organizm tu’ngi jag’dayda bir qansha tınısh jag’dayda boladı ha’m sutkalıq ritm o’zgeredi. Qan basımının’ bir qansha joqarılawı fizikalıq jumıs waqtında da bayqaladı. Arteriallıq qan basımının’ ko’teriliwi gipertoniya dep atalsa, al to’menlewi gipotoniya dep ataladı. Gipotoniya jag’dayı organizmnin’ narkotikler menen za’ha’rlengende ha’m ko’p mug’darda qan jog’altqanda payda boladı. Turaqlı tu’rdegi uzaq dawam etken gipotoniya ha’m gipertoniya jag’dayları organlardın’ ha’m fiziologiyalıq sistemalardın’ xızmetinin’ buzılıwına alıp keledi. Bunday jag’dayda qa’niygeli vrachlarg’a ko’riniw za’rurli bolıp tabıladı.
Arteriallıq pulsti anıqlaw qoldın’ shıg’anaq buwınına jaqın jerde jaqsı na’tiyje beredi. Bunı palpatorlıq usılda o’tkerip, onda arteriallıq pulstin’ sanın, ritmin, qan tamırının’ tolıg’ın ha’m onın’ qarsılıg’ın bayqaymız.