Bilimlendiriw ministirligi

5-ámeliy.
Dem alıw fiziologiyası, Dem alıwdıń kólem kórsetkishleri. Dem alıw bulshıq etleriniń islewi


Tayanısh tu’sinikleri: dem alıw, shıg’arıw, o’kpenin’ shamallawshılıg’ı, kislorod, dem alıw orayı, fizikalıq jumıs, dem alıw mexanizmi, partsiallıq basım, kislorodtın’ jetkerilip beriliwi, uglikislıy gaz, ishki ha’m sırtqı dem alıw, dem alıw tsiklı, dem alıw teren’ligi, qosımsha ko’lem, qaldıq hawa.
1. Dem alıwdın’ organizm tirishiligi ushın a’hmiyeti.
Dem protsessi bul tirishiliktin’ tiykarg’ı belgilerinin’ biri bolıp esaplanadı, sonlıqtan qa’legen organizm o’z tirishiligi barısında u’zliksiz tu’rde dem aladı. Bul protsess organizmnin’ barlıq tirishilik jag’dayında iske asadı. Organizmde kislorod mug’darı onın’ zapası ju’da’ az bolg’anlıqtan ol kislorodtı o’zin qorshag’an ortalıqtan u’zliksiz tu’rde kelip tu’siwin talap etedi. Sonlıqtan organizm u’zliksiz tu’rde dem aladı. Sonday aq organizmnen u’zliksiz tu’rde uglekislıy gaz bo’linip shıg’ıwı tiyis. Sebebi tirishiliktin’ tiykarg’ı belgisi bolg’an zat almasıw protsessinde ha’mme waqıt uglekislıy gaz payda bolıp, ol organizmge belgili da’rejede zıyanlı boladı ha’m onnan bo’linip shıg’ıwı tiyis.
Dem alıw - quramalı u’zliksiz ju’retug’ın qubılıs, onın’ barısında qan quramı mudamı kislorod penen toyınıp, SO₂ gazden tazalanıp otıradı. Organizmde payda bolatug’ın SO₂ gaz biologiyalıq okisleniw yag’nıy zat almasıw barısında toplanadı ha’m ol sha’rtli tu’rde organizmnen bo’linip shıg’ıwı tiyis.
Organizm tirishilik iskerliginin’ fiziologiyalıq normada o’tiwi, og’an jumsaytug’ın energiyanın’ u’zliksiz tolıqtırılıp barıwın talap etedi. Bul energiya organizmge awqatlıq zatlar menen kelip tu’sken beloklar, maylar ha’m uglevodlar okislengende payda boladı. Bunday organikalıq birikpelerdin’ okisleniwi O₂ tın’ qatnasında iske asadı ha’m ximiyalıq energiya payda boladı. Payda bolg’an energiyanın’ bir bo’limi organizmnin’ ku’ndelik tirishilik iskerligine, o’siw ha’m rawajlanıwı protsessine, bir bo’limi zapas xalında organizmde toplanatıg’ın bolsa, al bir bo’limi onı qorshag’an sırtqı ortalıqqa ha’r qıylı jollar menen bo’linip shıg’adı. Sonlıqtan dem alıw protsessi organizmde okisleniw ha’m qa’lpine keliw protsessin belgili bir basqıshta ha’m salıstırmalı turaqlı jag’dayda saqlap turıwg’a qatnasadı ha’m onı iske asıradı.
Dem alıw protsessi tiykarınan u’sh bo’limnen turadı olarg’a:
1. Sırtqı yamasa o’kpe ventilyatsiyası /shamallawı/
2. Gazlardın’ qan arqalı tarqalıwı
3. İshki yamasa tkan aralıq dem alıw qublısı kiredi.
Sırtqı dem alıw - bul o’z gezeginde ekige bo’linedi. Bunda biz tiykarınan organizm ha’m onı qorshag’an ortalıq arasındag’ı hawa almasıwın tu’sinemiz. Bunda alveol quwıqshaları xawasının’ atmosfera xawası menen almasıwın ha’m o’kpe kapillyarlarında qannın’ alveol yamasa o’kpe quwıqshalarındag’ı xawadan kislorodtı qabıl alıwın tu’sinemiz. Sırtqı dem alıw qubılısı dem alıw jolları, o’kpeler, plevra, ko’kirek kletkası ha’m onın’ bulshıq etlerinin’ qatnasında yag’nıy sırtqı dem alıs apparatı organları qatnasında iske asadı. Bul organlardın’ tiykarg’ı xızmeti dem alıw qubılısın iske asırıp, organizmdi kislorod penen ta’miyinlew, uglekislıy gazdan tazalaw bolıp tabıladı.
Gazlardın’ qan arqalı tarqalıwı. Bul qannın’ qatnasında iske asadı. Bul qubılıs gazlardın’ qandag’ı partsiallıq basımının’ ayırmashılıg’ına baylanıslı iske asıp, bunda kislorod o’kpeden tkanlarg’a o’tse, al uglekislıy gaz kletka ha’m tkanlardan o’kpege jetkerilip beriledi ha’m dem shıg’arıw barısında organizmnen sırtqa bo’linip shıg’adı.
İshki dem alıw. Bul protsesste ekige bo’linedi, birinshi - gazlardın’ qan ha’m tkanlar arasında almasıwı bolsa, ekinshisi - kletkalardın’ kislorodtı qabıllawı ha’m uglekislıy gazdı bo’lip shıg’arıwı bolıp esaplanadı.