Bilimlendiriw ministirligi

5. Ju’rek iskerliginin’ retleniwi.
Ju’rek avtomat qısqarıw qa’siyetine iye. Onın’ qısqarıwı o’zinin’ arnawlı tkanında payda bolatug’ın nerv impulsına baylanıslı payda boladı. Biraq adamlarda ha’m haywanlarda ju’rektin’ avtomatlıg’ı neyrogumorallıq jol menen retlenedi. Bul organizmnin’ tirishilik iskerligine baylanıslı iske asadı.
Ju’rek iskerliginin’ nervlik retleniwi. Nerv iskerliginin’ ju’rek jumısqa ta’siri adasıwshı ha’m simpatikalıq nerv jipsheler tiykarında iske asadı. Bul nerv jipsheleri vegetativlik nerv sistemasına tiyisli bolıp esaplanadı.
1845 jılı eki tuwısqan nemets fiziologları Veberler adasıwshı nervtin’ ha’lsiz titirkeniwi ju’rek ritmin pa’seytetug’ınlıg’ın, al ku’shli titirkendiriw onı pu’tkilley toqtatatug’ınlıg’ın aytadı. Ju’rek jumısına simpatikalıq nerv jipshelerinin’ ta’sirin u’yreniwde İ. P. Pavlov simpatikalıq nerv jipshesinin’ bir talshıg’ın titirkendirgende ju’rektin’ qısqarıwının’ ku’sheyetug’ınlıg’ın anıqladı. Sonlıqtan İ. P. Pavlov bul talshıqtı ku’sheytiwshi talshıq yamasa nerv jipshesi dep atadı, ha’m onın’ miokardta zat almasıw protsessin ku’sheytetug’ınlıg’ın ayttı. Na’tiyjede nerv sistemasının’ trofikalıq xızmetinin’ de bar ekenligi anıqlandı. Bul nerv sisteması iskerliginin’ jan’a bir tu’rinin’ ju’zege keliwine alıp keldi.
Ju’rek iskerliginin’ reflektorlıq retleniwi. Ju’rek iskerliginin’ reflektorlıq retleniwi ju’rektin’ o’zinde payda boladı. Bunı birinshi belgili rus ilimpazı G. İ. Kositski anıqladı. Eger on’ ju’rek qarınshası bulshıq etleri sozılsa yamasa onı jasalma tu’rde sozılıwg’a mu’mkinshilik payda bolsa, onda shep ju’rek qarınshası bulshıq etlerde sozılıw mu’mkinshiliginen iye bolatug’ınlıg’ı anıqlang’an. Bul ju’rek iskerliginin’ reflektorlı retleniwine mısal bola aladı. Ju’rek iskerliginin’ reflektorlı retleniwi onın’ nerv sistemasının’ barlıq bo’limleri menen baylanıslılıg’ına tiykarlang’an ha’m vegetativlik nerv sisteması menen retlenetug’ınlıg’ına baylanıslı ekenligin bildiredi. Qan tamırlarının’ diywallarında jaylasqan ko’p sanlı retseptorlar onın’ diywalına tu’sken basım jag’dayın bildiredi ha’m reflektorlı tu’rde ju’rek iskerligin retlewge qatnasadı. Ju’rek iskerligi reflektorlı tu’rde retleniwde esitiw, ko’riw teri retseptorlarınan kelip tu’sken impulslarda qatnasadı ha’m onın’ jumısın tezletiwge alıp keledi.
Bunnan tısqarı ju’rek jumısı miy qabıg’ı iskerligi tiykarında da retlenedi. Bug’an mısal retinde ju’rek jumısına sha’rtli reflekslerdi payda etiw mısal bola aladı. Eger iytke sha’rtli titirkendirgish svet yamasa zvonok penen qosa ju’rek jumısın ku’sheytiwshi morfin yamasa adrenalin di inektsiya jolı menen jiberiwshi ju’regin tez isletetug’ın jag’dayg’a keltirip sha’rtli refleks du’zgennen keyin, joqarıda keltirilgen sha’rtli titirkendirgishler tiykarında morfin yamasa adrenalin ornına qa’dimgi fizrastvorın jibergenimizde de iyttin’ ju’reginin’ bir qansha tez qısqarg’anın’ ko’riwge boladı. Adamlarda ha’r qıylı emotsionallıq jag’day ju’rek jumısının’ reflektorlı retleniwine alıp keledi. Mısalı: qorqıw, ashıwlanıw ha’m quwanıw.
Ju’rek jumısı gumorallıq jol menen retlenedi. Bul gormonlardın’ qandag’ı kontsentratsiyasına baylanıslı iske asadı. Mısalı adrenalin, atsetilxolin noradrenalin h. t. b. Atsetilxolin ju’rek bulshıq etinin’ qozıwshılıg’ın ha’m qısqarıw ku’shin bir qansha to’menletse katexolaminler bolg’an adrenalin ha’m noradrenalinler simpatikalıq nerv sıyaqlı miokardtın’ zat almasıwın ku’sheytedi, qan tamırlarının’ ishki ken’isligin artıradı. Ju’rek iskerliginin’ retleniwinde en’ a’hmiyetli roldi bu’yrek u’sti bezinin’ qabıq bo’liminin’ ha’m qalqan sıyaqlı bezdin’ gormonları tutadı. Bu’yrek u’sti bezinin’ qabıq bo’liminin’ gormonları - mineralkortikoidlar ju’rek kletkaları membranalarının’ natriy ionlarının’ o’tkeriwshiligin ku’sheytip kletka zaryadının’ o’zgeriwine ha’m ju’rektin’ katexolaminler ta’sirine sezim tallıg’ın arttıradı. Qalqan sıyaqlı bezdin’ gormonları tiroksin-ju’rekte zat almasıwdı joqarılatıp, onın’ simpatikalıq nerv jipsheleri ta’sirine sezimtallıg’ın joqarılatadı.