Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

O’zbekstan xalqının’ oblastlar boyınsha bo’liniwi ha’m o’siw dinamikalıq o’zgeriwi

Administrativ-lik aymaqlıq birlikler	Xalıq sanı, mın’ adam						Ja’mi xalıqtın’ o’siwi 1990-2000-jj.	Xalıq tıg’ızlıg’ı 1 km kv adam 2000-j.
	1990-jıl			2000-jıl
	Ja’mi xalqı	Qala xalqı	Awıl xalqı	Ja’mi xalqı	Qala xalqı	Awıl xalqı
O’zbekstan Respublikası	20222,0	8241,3	11980,7	24487,7	9165,5	15322,2	121,0	54,7
Qaraqalpaqstan Respublikası	1241,5	595,7	645,8	1503,0	724,2	778,8	121,0	9,0
Andijan wa’layatı	17554,5	568,4	1186,4	2186,2	657,5	1528,7	124,6	520,5
Buxara wa’layatı	1167,0	403,9	763,1	1419,3	440,7	978,6	121,6	35,2
Jizzax wa’layatı	772,1	222,6	549,5	974,8	294,7	680,1	126,2	45,9
Nawayı wa’layatı	670,8	277,1	393,7	783,3	316,77	466,6	116,7	7,1
Namangan wa’layatı	1508,5	576,5	932,0	1924,3	722,6	1201,7	127,5	243,5
Samarqand wa’layatı	2155,3	672,2	1483,1	2670,3	724,1	1946,2	123,8	158,9
Sırda’rya wa’layatı	554,3	193,1	361,2	642,2	206,1	436,1	115,8	149,3
Surxanda’rya wa’layatı	1288,8	248,5	1040,3	1736,7	344,8	1391,9	134,7	86,4
Tashkent wa’layatı	2118,7	940,5	1178,2	2350,2	949,7	1400,5	110,9	150,6
Ferg’ana wa’layatı	2176,3	691,8	1484,5	2664,4	776,1	1888,3	122,4	375,2
Xorezm wa’layatı	1036,7	284,2	752,5	1223,9	314,7	1009,2	127,7	217,0
Qashqada’rya wa’layatı	1643,6	433,2	1210,4	2166,8	551,3	1615,5	131,8	75,7
Tashkent qalası	2133,6	2133,6	-	2142,3	2142,3	-	100,4	-

Keste. O’zbekstan Respublikası makroekonomika ha’m statistika ministrligi mag’lıwmatları tiykarında du’zilgen.

Ma’mleket xalqının’ dinamikalıq o’zgerislerine migratsiya protsessleri ham ta’sir ko’rsetedi. 1998-jılg’a deyin migratsiya qaldıg’ı saldo unamlı ko’rsetkishke iye, yag’nıy kelgenler ko’pshilikke iye bolg’an bolsa, 1998-jıldan baslap ol unamsız (ketkenler ko’p) ko’rsetkishke iye boldı. Migratsiya na’tiyjesinde respublika xalqı 1990-jılı 13918 adamg’a ko’beygen bolsa, kerisinshe 1988-jılı 30844 adamg’a kemeydi. Bunda unamsız migratsiya qaldıg’ının’ en’ u’lken ko’rsetkishi 1994-jılda gu’zetilgen, ja’ne usı jılı respublika xalqının’ migratsiya na’tiyjesinde 138914 adamg’a kemeyedi.

Ha’zirde O’zbekstan xalqının’ 37,4%-i qala xalqınan ibarat. Awıl xalqı 15322,2 mın’ (2000-j.) adamdı quraydı. Ja’mi xalıqtın’ 49,8%-i er adamlar ha’m 50,2%-i hayallarg’a tuwra keledi.

Respublikada ja’mi 120 qala ha’m 116 qalasha bar. Qalalar arasında san ta’repinen kishi qalalar xalqı 20-50 mın’ adam) ko’pshilikti (39,1%) quraydı. Ja’mi qala xalqının’ 26%-i u’lken qalalarda (100-250 mın’ adam) ha’m ja’ne sonsha bo’limi bolsa tek Tashkent qalasında jasaydı.

Soraw ha’m tapsırmalar

1. Xalıqlar geografiyasının’ izertlew predmeti ne?

2. Xalıqlar geografiyasının’ basqa geografiyalıq pa’nler menen baylanıslıg’ın tu’sindirin’.

3. Xalıqlar geografiyasının’ rawajlanıwına u’lken u’les qosqan alımlardı belgilen’.

4. Du’nya xalqının’ o’siwi qanday a’hmiyetke iye?

5. Du’nya xalqının’ territoriyalıq quramın ta’riyplep berin’.

6. Xalıqtın’ tıg’ızlıg’ı qaysı ma’mleketlerde ja’ne ne sebepli joqarı?

7. Du’nya xalqının’ tili ha’m dini quramı?

8. 
   Urbanizatsiya, protsesinin’ geografik o’zgesheliklerin tiykarlap berin’.
   

SOTSIALLIQ GEOGRAFIYA

Ha’zirgi waqıtta pa’nler diziminde tikkeley xalıq ha’m onın’ menen baylanıslı ma’selelerdi u’yreniwde ha’zirgi zaman ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya o’z aldına orın tutadı. A’sirese olardın’ sotsial geografiya qanatı ja’miyet yaki xalıqtın’ sotsiallıq rawajlanıwdın’ aymaqlıq ta’repleri nızamilıqların u’yreniw menen a’hmiyetli esaplanadı. Son’g’ı on jıllar ta’jiriybesi sonı ko’rsetedi, da’stu’riy ekonomika ha’m sotsial geografiya pa’ninin’ izertlew obekti ha’m predmeti ko’leminde a’dewir keneydi ha’m turaqlastı. Aldınları ilimiy-izertlewlerdin’ negizinde ko’birek islep shıg’arıw ku’shleri ha’m olardı rawajlandırıw ma’seleleri jatırg’an bolsa, bu’gingi ku’nge kelip xalıqtın’ o’zin yaki insannın’ sotsial mu’ta’jlikleri menen baylanıslı ma’selelerdi ha’r ta’repleme u’yreniwge, a’sirese xalıqtın’ sotsial, ma’deniy-ruwxıy turmıs ta’rizin aymaqlıq du’ziw nızamlıqların ko’rsetiwge itibar ku’sheyedi ha’m usı sıyaqlı sotsial geografiyanın’ pa’n tarmag’ı sıpatında payda bolıw protsessleri tezlesti. Ekinshi jer ju’zilik urısınan keyingi da’wirde bir qatar sotsial pa’nler, birinshi na’wbette ekonomikalıq pa’nlerdegi «sotsiallasıw» protsessi ekonomikalıq geografig’a da ta’n. Sonday-aq xalıqlar geografiyası xalıqtın’ jaylasıw geografiyasının’ rawajlanıwı menen ekonomikalıq geografiyanın’ sotsiallıq ta’repi qa’liplese basladı. Ekonomikalıq geografiyanın’ rawajlanıwı menen en’ a’hmiyetli bo’limi bolg’an sotsial geografiyag’a itibardın’ ku’sheyiwi ayırım alımlar ta’repinen N.N.Baranskiy, N.N.Kolosovskiy ilimiy mektebinin’ tiykarg’ı ko’rsetkishlerinen qaytıw sıpatında da tu’siniledi. Biraq ekonomikalıq geografiyanın’ sotsiallasıwın onın’ tarmaqların bir ta’repleme rawajlanıwda dep emes, ba’lki o’z-ara birlikte, bir-birin toltırıwda, bayıtıwda dep tu’siniw maqsetke muwapıq.

O’tken a’sirdin’ 30-jıllarında-aq N.N.Baranskiy «sotsial geografiyanı» jaratıw ma’selesin alg’a qoyg’an edi ha’m keyin ala onı a’hmiyetli bo’limlerdin’ tiykarg’ı ma’selelerdi (xalıqlar geografiyası, xojalıq geografiyası, qalalar geografiyası, ha’m tag’ı basqalardı u’yrenedi). Sol da’wirde-aq N.N.Baranskiy aytqan edi, ekonomist geograf tek xalıqtın’ quramın jaylasıwın, xalıq jaylasqan orınların, ba’lki olardın’ pikir oyları, u’rip-a’detleri ha’m ma’deniyatın da biliwi kerek.

Sotsial geografiya, geografiya pa’nleri dizimindegi jan’a payda bolıp kiyatırg’an bag’darlardan biri. Onın’ izertlew obekti ha’m predmeti tolıq payda bolmag’an ha’m bunın’ u’stinde alımlar ortasında ha’zirge shekem tartısıwlar bolmaqta.

Tu’rli da’wirlerde tikkeley xalıq, yag’nıy onın’ jasaw, miynet etiw, demalıw, den-sawlıqtı saqlaw ha’m tag’ı basqa sotsial, ma’deniy-ruwxıy jasaw iskerlikleri menen baylanıslı ma’seleler shet ellerde ham, burıng’ı awqam ekonomikalıq geografiyası ko’qeminde de u’yrenilip kelingen.

Sonın’ ushın da Yu.G.Saushkin sotsial geografiyanı ekonomikalıq geografiyadan ajıratıw, ekonomikalıq ha’m sotsial geografiyanın’ rawajlanıwına keri ekenligin, real barlıqtı an’lawg’a tolıq juwap bermesligin, yag’nıy insannın’ sotsial turmısı quramlılıqları menen ekonomikalıq geografiyadan suwırıp taslap bolmaslıg’ın da ayttı (Voprosı geografii, №115, str.19). Ha’zirgi ku’nde sotsial geografiyanın’ tar ha’m ken’ ma’nistegi ko’rinisi bar. Solardan, professor A.S.Solievtin’ aytıwınsha tar ma’nistegi sotsial geografiya (yag’nıy sotsial geografiya) – bul tikkeley insan o’miri menen baylanıslı ma’selelerdin’ aymaqlıq ta’replerin, onın’ o’zi jasap turg’an ortalıq penen qatnasın u’yreniwshi pa’n. Ken’ ma’nistegi sotsial geografiya bolsa o’z ishine tar ma’nistegi sotsial geografiya ha’m insannın’ sotsial jasaw ta’rizi, ma’deniy, ruwxıy rawajlanıw ma’selelerinin’ aymaqlıq ta’replerin de o’z ishine aladı.

Sotsial geografiyanın’ rawajlanıwdag’ı birinshi o’zgerisler Evropada ko’zge taslandı. Tiykarınan, «sotsial geografiya» tu’sinigi XIX-a’sirdin’ aqırlarında frantsuz mektep wa’kili, ekonomist ha’m sotsialog Le-Ple ta’repinen paydalang’anlıg’ı dereklerden belgili. Ja’ne bir izertlewshi G.S.Dunbardın’ aytıwınsha bul tu’sinik birinshi ret P.Ruzchenin’ 1884-jılda shıqqan sotsial geografiya boyınsha izleniwlerde qollanılg’an. Le-Ple ilimiy mekteptin’ belgili alımı E.Demelon bolsa sotsial geografiyanı «sotsiogeografiya» ta’rizinde ko’redi ha’m onın’ a’hmiyeti ma’ha’lliy sha’rt-sha’rayatlar (solardan ta’biyiy sha’rayatlardı) sotsial rawajlanıwg’a « sotsial gruppalardın’» payda bolıwına ta’siri sıpatında tu’sindiredi.

Usı da’wirlerde, yag’nıy 1895-jıl sotsial geografiya tu’sinigi E.Reklyu ta’repinen onın’ salmaqlı shıg’arması bolg’an «Ulıwma geografiyada» qollanıladı. Bunda sotsial geografiyanı ta’biyiy sha’rayatlardın’ adamlardı miynet ha’m turmıs ta’rizine aymaqlıq jaqtan o’zgeriwinin’ ta’sir etiwi ma’nisinde tu’singen. Biraq sog’an qaramay «Sotsiografiya» mektebinin’ wa’killeri de E.Reklyu ha’m sotsial geografiya tu’siniginin’ a’hmiyetin anıq ashıp bere almadı ha’m geografiya pa’ninde jan’a pa’n bag’darın jarattı dep te bolmaydı.

XX-a’sirdin’ baslarına kelip Niderlandiyada geografiya ha’m sotsialogiyanın’ birigiwinen payda bolg’an «Jan’a pa’n» sotsial geografiya payda boldı. Onın’ predmeti «Ja’miyettegi gruppalar ha’m o’z-ara baylanıslardın’ regional bo’listiriwin u’yreniw» dep tu’siniledi. Bul pa’n tarmag’ının’ usı Niderlandiyada payda bolıwı da orınlı. Sebebi onın’ a’meliy wazıypaları, xalqı tıg’ız ha’m jer resursları az bolg’an Niderlandiyada regionallıq rejelestiriw ma’selelerin sheshiwde ju’da’ quramalı a’hmiyetke iye. 50-60-jıllarg’a kelip kelip sotsial geografiya awıllıq jerlerdegi aymaqlıq sotsial qarama-qarsılıqlardı u’yreniwshi pa’n sıpatında Amsterdam Universitetinde rawajlandı. Usı orında biz sotsial geografiyanı obektiv, tez rawajlanıwdın’ tek Niderlandiyada emes, qa’legen kapitalistlik ma’mleket ushın ta’n bolg’an dereklerdi anıqlawımız mu’mkin. Bunday derekler, sebepler usı ma’mleketlerdegi regional qarama-qarsılıqlardın’ keskinlesiwi, qalalar rawajlanıwının’ qıyınlıg’ı siyaqlı quramalı ma’seleler menen baylanıslı. Bazıbir batıs alımları ekonomikalıq geografiyada izertlewlerdin’ minez-qulıq (povedencheskiy) ha’mde «pa’rawanlıq» (blogosostoyaniya) ko’lemindegi jandasıwlardı ajıratıp ko’rsetedi. Birinshi jandasıw – bul xojalıqtı orındag’ı klassifikatsiyalanıwı subektiv tu’rde, yag’nıy adamlardın’ maqsetke muwapıq jo’neltirilgen ha’reketleri arqalı tiykarlaw ha’m du’ziw menen baylanıslı. Ekinshi, yag’nıy D.Bartels tiykarlap bergen «pa’rawanlıq» jandasıw ko’z-qarasınan orınlanatug’ın sotsial geografiyalıq izertlewlerdin’ wazıypaları ja’miyettin’ diskriminatsiya etilgen gruppa ha’m aymaqlardı anıqlaw ha’m olardı usınıwdan ibarat. Olarg’a kambag’allıq, ashlıq, ha’kimiyat, insang’a mu’na’sip jasaw sha’rayatlarınan sheginiwdi usınıp, olardı sheshiwdin’ jolların islep shıg’ıw kiredi. Biraq aytıp o’tiw kerek, ayırım burıng’ı awqam ha’mde batıs alımları joqarıda aytıp o’tilgen jandasıwlardın’ ilimiy na’tiyjelerin beriwine shep ko’z benen qaraydı.

Ha’zirgi sotsial geografiyanın’ payda bolıwı ha’m rawajlanıwına burıng’ı ayaqam geograf alım ha’m izertlewshileri de belgili orın tutqan ha’m o’z u’leslerin qosqan. Bul da’wirde sotsial geografiyanın’ rawajlanıwında sha’rtli u’sh basqıshtı ajıratıp ko’rsetiw mu’mkin: