Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

SIYASIY GEOGRAFIYA HA’M DU’NYA SIYASIY KARTASI.

Jobası:

1. 
   Siyasiy geografiya, onın’ obekti ha’m predmeti.
   
2. 
   Siyasiy geografiya ha’m geosiyasat.
   
3. 
   Siyasiy geografik orın.
   
4. 
   Respublika ha’m monarxiya tipindegi ma’mleketler.
   
5. 
   O’z aldına du’nya ma’mleketinin’ siyasiy geografiyası.
   

Siyasiy geografiya ken’ ma’nidegi ekonomikalıq geografiyanın’ bir bo’limi. Ol ekonomikalıq, sotsial ekonomikalıq ja’ne siyasiy geografiya menen bir qatarda o’zinin’ o’z aldına blogın payda etpekte. Usı blokta a’skeriy ja’ne eloktoral (yag’nıy saylawlar) geografiyasında da kirgiziw mu’mkin.

Siyasiy geografiyanın’ izertlew obekti bolıp terretoriyalıq siyasiy dizimler (sistemalar) xızmet qıladı. Onın’ predmeti bolsa ma’mleket yag’nıy bu’tkil du’nya ju’zindegi ja’miyettin’ siyasiy teretoriyanın’ payda bolıwın, u’yreniwden ibarat. Sonday aq bul pa’n ma’mleketler ja’ne olardın’ shegaraları (limologiya), ma’mleket tizimi, aymaqlıq territoriyalıq duziliwi, ma’mleket a’tirapında siyasiy partiya ja’ne ku’shlerdin’ jaylasıwı teritoriyalıq quramın u’yrenedi. Son’g’ı jıllardag’ı du’nya ja’miyeti siyasiy tizimindegi a’hmiyetti o’zgeriwler ja’ne ma’mleketler ara payda etilgen a’skeriy – siyasiy birlespe yag’nıy jamiyetler siyasiy geografiya izertlew predmetin ja’nede ken’eytirmekte.

Usı pa’nnin’ tarıyxı uzaq. Eger ken’ ko’lemde qaraytın bolsaq, onın’ ju’zege keliwi, da’slepki ma’mleketlerdin’ payda bolıwına barıp taqaladı, Sebebi siyasiy geografiya ushın ma’mleket (demek onın’ teritoriyalıq shegarası, basqarıw sho’lkemleri, a’skeriy ja’ne siyasiy ku’shleri) tiykarg’ı mazmun payda etedi.

Biraq siyasiy geografiyanın’ pa’n sıpatında rawajlanıw tariyxı onsha uzaq emes. En’ aldı menen «siyasiy geografiya» tyasinigi, bazı bir mag’lıwmatlarg’a qarag’anda XVIII a’sirdin’20-50 jılları Peterburg da (Rossiyada) xızmette bolg’an, nemis alımı G.V Kraft ja’ne X.N. Vinsgeytler ta’repinen tilge alıng’an. Olar usı tu’sinikti geografiya paninin’ bir bo’legi, tariyxıy geografiya ja’ne statistika (ma’mleketlik) menen baylanıslıg’ın aytıp o’tken. Siyasiy geografiyanı anıq pa’n sıpatında rawajlanıwın ko’pshilik nemis geografı ja’ne sotsiologı Fridrix Fon Rattsel atı menen baylanıslı. Ol 1898 – jılda usı at penen kitap basıp shıg’arg’anlıg’ı ushın siyasiy geografiyanın’ «atası» dep ta’n alıng’an. Sonın’ menen birge, Rattseldin’ a’sirese usı shıg’arması sebepli shved R. Chellen «geosiyasat» tu’sinigin jarattı.

Siyasiy geografiya, geografiya ja’ne siyasattanıwshı qırındag’ı sotsialdıq geografiyalıq na’n. Ol o’z na’wbetinde, tarix ja’ne siyasat penen de jaqınnan baylanıs qıladı. Biraq geosiyasat ja’ne geosiyasiy geografiya bir – birine ju’da’ jaqın bolsa da, olardın’ arasında parq bar: geosiyasat tiykarınan ma’mleketlerdin’ sırtqı siyasatı, siyasiy geografiyanı izertlew obekti bolsa, olardın’ ishki teritoriyalıq-siyasiy du’ziliwi ha’zirgi waqıtta, ha’r eki pa’n ha’m du’nya geosiyasiy tizimi, siyasiy kartası menen is tutadı.

Ha’zirgi waqıtta du’nya siyasiy kartasında 200 den artıq mustaqıl ma’mleketler bar. (1998-jıl mag’lıwmatına qaray 193, Birlesken milletler sho’lkemi, qabıl qılıng’anı 185 bolg’an). Birg’ana XX a’sirde suviren ma’mleketler sanı jaqın 4 ma’rte kobeygen, sol sebepli, Afrikada 4 ten53 deyin, Aziyada 9 dan 48 ge jetken Okeaniyada 1900 jılda birde –bir g’a’rezsiz ma’mleket bolmag’an bolsa, ha’zirgi ku’nde olardın’ sanı 14-i quraydı.

Jer sharındag’ı ma’mleketler o’zlerinin’ u’lken - kishiligi, geografik ornı ja’ne jaylasıwı, siyasiy du’zimine qaray bir tu’rli emes. Rossiya federatsiyası, Qıtay xalq respublikası, Kanada, AQSh, Xindistan, Avstraliya, Braziliya sıyaqlı territoriyalar anag’urlım u’lken ma’mleketler menen bir qatarda og’an jaqın ju’da’ kishi «mitti» ma’mleketler de bar. (En’ kishisi Rim qalası ishindegi Vatikan bolıp, onın’ maydanı 44 ga, xalqı 1 mın’ adamnan ibarat.) Xalqının’ sanı boyınsha du’nyanın’ en’ u’lken ma’mleketleri Qıtay, Xindistan, AQSh, İndoneziya, İzrayl, Sudan, Kongo, Saudiya Arabistanı ja’ne basqaları (a’zirgi ku’nde 100 mln. nan artıq xalıqqa iye bolg’an 11 ma’mleket qa’liplesti).

Geografik jaylasıwına ko’re ma’mleketler aralda, jarım aralda, ten’iz ja’ne okeanlar boyında, materik ishinde jaylasg’anlıg’ı menen parq qıladı. Mısalı: Jan’a Zelandiya, U’llı Britaniya, Kipr, Yaponiya, Maldiv Respublikası, Kuba, Fillipinge u’qsas ja’nede Okeandag’ı kishi ma’mleketler, arallarda Qubla ja’ne arqa Koreya, İtaliya, İspaniya, Portugaliya, Norvegiya, Shvetsiya sıyaqlı jarım arallarda jaylasqan.

Ko’pshilik ma’mleketler tikkeley ja’ha’n okeanı ha’m ten’izleri boyınsha jaylasqan. Ayırımları bolsa (Boliviya Paragvay Nepal, Butan, Avganistan, Tu’rkmenistan, O’zbekistan, Qırg’ızstan, Avstriya, Lyuksenburg, Shveytsariya Oraylıq Afrika respublikası) ha’m materik ishinde. Ma’selen: O’zbekstan respublikası du’nya okeanı shıg’ıwı ushın en’ keminde eki shet el ma’mleket territoriyasınan o’tiwi kerek. Bunda ol ol du’nyanın’ geosiyasiy kartasında eki ma’mleketten biri esaplanadı. Ma’mlekettin’ ishki ta’repinen sho’lkemlestiriw ha’m basqarıw ko’birek onın’ territoriyası ko’rinisinde baylanıslı. Mısalı: Norvegiya, Partugaliya, Shvetsiya yamasa Chili ma’mleketlerinen territoriyasınan bolsa sozılma formasında. Bunday jag’day a’lbette transport ha’m basqa infrastrutura dizimin rawajlandırıw, xalıqqa xızmet ko’rsetiw ha’m ha’tte a’skeriy strategik ta’repten ha’m qolay emes.

Tap usı ta’repten ma’mleketler territoriyasınan anıq bir pu’tin yamasa anklav, eksklav formalarına iye bolıwı ma’lim mazmung’a iye. Anklav forması ma’mleket territoriyasının’ basqa ma’mleket territoriyasına sug’ılıp kiriwi (ten’iz qoltıg’ı yag’nıy arallarg’a uqsap) demek. Bunda mısal Tashkent walayatının’ shetki arqa Shıg’ıs bo’limi Tadjikistan respublikası Sog’d walayatındag’ı Zaparabad rayonların kiritiw mu’mkin.

Eksklavda bolsa, ma’mleket shegaralarının’ bir pu’tin emesligi onın’ kishirek territoriyası tiykarg’ı territoriyadan ajıralıp qalg’an bo’limi tu’siniledi. Mıs: AQSh-n’ Alyaska ha’m Gavay aralları (49,50-shtatları) o’zimizdin’ O’zbekstandag’ı Fargana walayatının’ Shaximardan awılı yamasa Sox rayonı, Rossiya federatsiyasının’ Kaliningrad walayatı h.b.

Siyasiy geografiyada ma’mleket shegarası, onın’ forması ha’m u’lken a’hmiyetke iye. A’dette bul shegaralar eki wazıypanı atqaradı, olar aymaqlardı bir-birinen ajıratıp barer sıpatında ha’m, sol waqıtta ma’mleketti baylanıstırıp, olar ortasında ekonomikalıq integratsiya maydanı da’rejesinde xızmet qıladı. Sonın’ menen birge, shegarag’a tutas rayonlardın’ sotsial-ekonomikalıq ha’m siyasiy rawajlanıwı o’zine ta’n boladı.

Ma’mlekettin’ siyasiy geografiyalıq ornı ha’m siyasiy dizimi ha’m ha’r qıylı. Siyasiy geografiyalıq orın degende ma’lim bir ma’mlekettin’ basqa ma’mleketlerge ha’m de u’lken ma’mleketler aralıq a’skeriy ha’m siyasiy oraylarg’a, ha’m sho’lkemlerge du’nya okeanına salıstırmalı ornı tu’siniledi. Sonnan O’zbekstan Respublikasının’ ha’zirgi siyasiy geografiyalıq ornın onsha qolay dep bolmaydı. Ma’mleketlerdin’ ma’mleketlik dizimi tiykarınan 2 tu’rli, yag’nıy monarxiya ha’m respublika formasında boladı.

Monarxiya ma’mleket du’ziminin’ en’ a’yyemgi forması bolıp, ol joqarg’ı ma’mleket xakimiyattın’ jekke bir shaxsqa monarxqa boysınıwın tu’sindiriledi. O’z na’wbetinde monarxiyanın’da tu’rli ko’rinisleri bar. (Patsha, Korol, Amir, Sultan) Mısalı: absolyut monarxiyada ma’mleket basshısının’ roli sheklenbegen ha’m og’an ha’mme joqarı da’rejelerge tiyisli boladı. Ma’mleket basshısı a’wladtan-a’wladqa miyras sıpatında o’tip boladı. (Birlesken Arab A’mirligi, Qatar Oman tariyxta Rossiya h.t.b) Sheklengen monarxiyada ma’mleket basshısının’ funktsiyası, konstitutsiya yamasa parlament arqalı sheklengen mıs: Shvetsiya konstitutsiyalıq monarxiya, Ullı Britaniya bolsa parlament monarxiya du’zimine iye (bul ma’mlekette tiykarg’ı wazıypanı premer-ministr) atqaradı. Joqarıdag’ılardan tısqarı monarxiyanın’ absolyut mutatsiyalıq teokratik («teo»-quday din) forması ha’m bar. Bunday tiptegi ma’mleketlerde (Vatikan, Saudiya-Arabstan, Bruney) ma’mleket basshısı sol waqıtta diniy baslıq esaplanadı.

Ma’mleket du’ziminin’ respublika formasıda a’dewir a’yyemgi (San-Marino respublikası 301 jılda payda bolg’an). Respublika ha’m o’z na’wbetinde prezident ha’m parlament respublikası tu’rinde boladı. Birinshisinde saylang’an prezident sol waqıtta ma’mleket ha’m xakimiyat baslıg’ı, ol parlament aldınan tarqatıp jiberiw huqıqına ha’m iye. Respublikanın’ bunday ko’rinisi AQSh, Braziliya, O’zbekstan, Qazaqtan ha’m basqa ma’mleketlerde a’mel qıladı. Parlamentar respublikada prezident huqıqı biraz sheklengen bolıp onda xakimiyat parlamentine boysınsa da ol a’melde tiykarg’ı basqarıwshı shaxs esaplanadı (Germaniya, Federativ respublikası Malayziya, Xindistan, Avstriya, Polsha, İtaliya h.t.b).

Ha’zirgi waqıtta jer sharında respublika dizimindegi ma’mleketler ko’pshilikti quraydı. Olardın’ ulıwma sanı 150 ge jaqın monarxiya diziminde bolsa shama menen 30 day ma’mleket kiredi.

Ma’mleket dizimi ma’mleketlerdin’ administrativlik aymaqlıq du’zilisine qaray baylanıslı. A’dette ma’mleektler adminstrativlik, aymaqlıq du’zilisi yamasa unitar ha’m federativ formada boladı. Unitar ma’mleketlerde nızam shıg’arıwshı ha’m atqarıwshı xakimiyat birew.

Ualayat, rayonlar sıyaqlılardın’ huqıqı bolsa u’lken emes. Bunday ma’mleketlerdin’ sanı ju’da’ ko’p Frantsiya, Ukrayna, Tu’rkmenistan, Belarus, Qazaqstan, Qırg’ızıstan, Yaponiya h.t.b Federativ ma’mleketlerdin’ ishki siyasiy, du’zilisi, a’dewir quramalı. Bul jerde «Ma’mleket ishinde ma’mleketler» boladı.

Jeke ma’mleket quramındag’ı respublika shtat, okrug, jer, kanton, provintsiya sıyaqlı o’zinin’ konstitutsiyası, nızam shıg’arıwshı atqarıwshı organlarg’a iye. Olardın’ siyasiy jaqtan da’rejesi a’dewir joqarı. Sonın’ ushın AQSh, Braziliya, Xindistan, Meksika usag’an 20 jaqın federativ ma’mleket quramındag’ı shtat («State”, «shtat» ma’mleket demekdur). GFR da jerler Rossiyada respublikalar bar.

Ma’mlekettin’ administrativlik diziminin’ konfederatsiya formasıda onın’ ishki birliktegi o’zinin’ g’a’rezsizligin tolıq saqlag’an halda boladı. Bunday geosiyasiy dizim Shvetsariyada baqlanadı. Shvetsariya konfederatsiyası jeke kontonlardan ibarat.

Du’nyanın’ siyasiy kartasında anıq ma’nisindegi kaloniya ha’m g’a’rezliler derlik joq bolıp baratılg’an bolsada siyasiy jaqtan boysınıwshı aymaq ha’zirge shekem bar. Bularg’a Portugaliya, Daniya, Frantsiya, AQSh Ullı Britaniya sıyaqlı ma’mleketlerdin’ jer sharının’ shetki tochkalarında qalg’an burıng’ı g’a’rezli ma’mleketleri kishi tolıq g’a’rezsiz bolmag’an aymaqlar kiredi. Mısalı: Kubla Shıg’ıs Aziya, Okeanı, Karib ten’izi basseyininde jaylasqan. Usı orında Ullı Britaniya basshılıg’ındag’ı doslıq auqamı ma’mleketlerge ha’m toqtalıp o’tiw lazım malumki «Ullı Britaniya» en’ da’slep 1707 jılda Angliya, Shotlandiya, İrlandiyanın’ qosılıwınan payda bolg’an edi. 1931 jılda ju’zege kelgen. Ullı Britaniya doslıq awqamınan ha’zirgi waqıtta 50 artıq ma’mleketler, usınnan, Avstraliya Jan’a Zelandiya, Kanada kiredi. (Ulıwma maydanı 30 mln. km 2, xalqı bolsa du’nya xalqının’ 1\6 bo’limin quraydı). Doslıq awqamına tizimine iye bolg’an ma’mleketler joqarı ha’kimiyat sıpatında Ullı Britaniya korolevası Elizavetag’a boysınadı.

Du’nya siyasiy geografiyasın jaqsıraq bo’liw ushın onı bo’lek kontinentler ko’leminde analiz qılıw maqsetke muwapıq.

Evropa maydanı, Rossiya federatsiyasısız 5,9 mln.kv km bolıp onın’ aymag’ında 40 tan artıq g’a’rezsiz ma’mleketler bar. Olardan 32 respublika qalg’anı monarxiya (tiykarınan konstitutsion monarxiya) tiypindegi ma’mleketler, 5 ma’mleket federativ du’ziliske iye. Maydanı jag’ınan u’lken ma’mleketler Frantsiya, Ukraina, İspaniya, GFR, sonın’ menen birge bul jerde 6 da kishi ma’mleketler jaylasqan. Andoraa Lixtenshteyn, Vatikan, Monoko, San-Marino, Malta (en’ kishisi Vatikan) Evropada birde 100 mln nan artıq xalqı bolg’an ma’mleket joq. En’ u’lken ma’mleket GFR-da 85 mln. a’tirapında xalıq jasaydı.

Estoniya xalqı 1,5 mln İslandiya -0,3 mln Lyuksemburg 0,4 mln., Andorrada 40 mın’ Lixtenshteyn ha’m Monako 27 mın’nan, San-Marinoda 22 mın’, Vatikanda tek 1 mın’. xalıq bar.

Ko’rinip turıptı, Evropanın’ siyasiy kartası a’dewir quramalı, bul jerde ma’mleketler ju’da’ «tıg’ız» jaylasqan, ortasha ha’r bir ma’mlekette shama menen 1,4 mln. kv km den maydan tuurı keledi. Eger Rossiyanın’ Aziya bo’limin esapqa almasaq, Evropanın’ ulıwma maydanı 10 mln. kv km, xalqı 695 mln adam (Rossiya federatsiyasının’ 75% xalqı Evropada, sonsha payız maydanı Aziya kontinenti jaylasqan) Tu’rkiyanın’ da tiykarg’ı aymag’ı Aziyada ornalasqan.

Evropanın’ siyasiy geografiyasın Arqa, Batıs, Qubla, Oraylıq ha’m Shıg’ıs Evropa regionlar ko’leminde u’yreniw maqsetke muwapıq.Sonın’ menen birge usı kontinenttin’ siyasiy geografik analizinde «ja’njelli» yaki siyasiy da’rejesi anıq bolmag’an territoriyalar a’skeriy, siyasiy territoriyalar birlespe ha’m awqamlarg’a itibar beriw kerek. Mısalı, burıng’ı Yugoslaviya territoriyalarında Kosovo, Korsika atawları Moldaviyadag’ı Dnestr boyı respublikası. Arqa İrlandiya siyaqlılar siyasiy jaqtan turaqlı aymaqlar esaplanbaydı. Gibraltar bolsa siyasiy jaqtan (6,5 kv km) 1713 jıldan beri Ullı Britaniya qaramag’ında. Sizge belgili,., 1949 jılda AQSh initsiyativası menen NATO (Arqa Atlantika blogi) sho’lkemlesti. Ha’zirgi ku’nde onın’ quramında jaqın ma’mleketler kiredi. Olardın’ ko’pshiligi yaki 14 ti Evropada jaylasqan. Son’g’ı jıllarda bul sho’lkem shıg’ısqa taman ken’eyip barmaqta. Sonday-aq 1973 jılda payda bolg’an Evropada qa’wipsizlik ha’m birge islesiw boyınsha payda bolg’an (OVSE) ha’m a’sirese Evropada ha’reket ko’rsetedi. Og’an barlıq Evropa ma’mleketin tısqarı AQSh ha’m Kanada ha’m ag’za bolg’an (barlıg’ı 40 qa jaqın ma’mleket). İnsan huqıqları demokratiyanı qorg’aw maqsetinde 1949 jılda Evropa awqamı ha’m sho’lkemlestirilgen. NATOnın’ paytaxtı Bryussel (Belgiya), Evropa auqamı orayı Strasburg qalası (Frantsiya). Ha’zirgi waqıtta Shvetsariya, Norvegiya, Shvetsiya Avstriya, İrlandiya biyta’rep ma’mleketler.

Aziya kontinentinde Qubla-Batıs, Qubla-Shıg’ıs, Qubla, Shıg’ıs ha’m Oraylıq Aziya siyasiy geografik kontinentleri ajıratıladı. Ulıwma maydanı Rossiyanı esaplamang’anda 31 mln. kv km halqı 3,8 mlrd adamnan artıq. En’ u’lken ma’mleketler XXR, Saudiya Arabstan, Xindistan, Qazaqtan, Mong’olıstan, İndaneziya, İran, olardın’ ha’r birinin’ maydanı 1 mln. v km den (Qıtaydiki 9,6 mln kv km). En’ kishi ma’mleketler qatarında Singapur ha’m Baxrain (1 mın’ kv km). Bruney (5 mın’) Maldiv respublikası (0,3 mın’ kv km kiredi.).

Xalqının’ sanı boyınsha en’ u’lken ma’mleketler XXR (2003 jıl ortalarında 1,3 mlrd qa jaqın) Xindistan (1,07 mlrd). İndoneziya (206 mln a’tirapında) sonday-aq Aziyada halqı 100 mln adamnan zıyat bolg’an Bangladesh, Pakistan, ha’m Yaponiya ma’mleketleri, Oraylıq Aziya ha’m orta ma’mleketleri İran, Avganistan, Xindistan, Livan, Kitay, İndoneziya, Mongolistan h.b. respublika Yaponiya, Baxrain, Bruney, Butan, Katar Kuvait, Saudiya Arabstan, Malaziya, Nepal Opan, Tayland sıyaqlı Monarxiya tipindegi ma’mleketler kiredi. Aziyada da «ıssı» yaki «otlı» territoriyalar ko’p. Olarg’a Palastin, Kurdistan, Kipr, Avganistan, Tawlı Karabag’, Abxaziya, Sheshenistan, Qubla Asetiya, Kashmir, Tayvan, Shıg’ıs Temru, Sinziyan Uyg’ır avtonom obl. Gibet Qubla Kuril atawları h.b. kiredi. Sonday-aq Qubla ha’m Shıg’ıs Korea Myanma (a’welgi Birma) Shri-Lanka, Kaspiy ten’izi ma’seleleri de bar. Aymaqlıq siyasiy sho’lkemlerden to’mendegiler bar.

-1945 jıl kelip shıqqan Arab ma’mleketleri Ligasi (orayı Kayr qalası).

- 1989 jılda ju’zege kelgen Aziya Tınısh okean ma’mleketinin’ Ekonomikalıq birlespesi (ATEB) og’an 20 dan artıq ma’mlektler sol sıyaqlı AQSh, Yaponiya, Kanada, Avstraliya, Rossiya, Jan’a Zelandiya, Korea respublikası, İndaneziya, Filippin, XXR, Meksika, Chili, Tayland, Malayziya h.b. kiredi.

-1993 jılda Ekonomikalıq birlesiw sho’lkemi du’zili. Ol Tu’rkiya, İran, Pakistan, Avganistan, Azerbayjan, Qazaqstan, Tu’rkmenistan, O’zbekistan, Qırg’ızıstandı birlestredi.

-Afrikada siyasiy geografik jaqtan en’ jan’a ha’m usı waqıtta en’ quramalı region esaplanadı. (ulıwma maydanı 29,6 mln. kv km halqı 870 mln adamg’a jaqın).

Afrikanın’ ko’pshilik g’a’rezsiz ma’mleketleri o’tken a’sirde tiykarınan, onın’ 60 jılları ju’zege kelgen. Sonın’ menen birge bul jerde en’ jas g’a’rezsiz ma’mleket Namibiya (a’welgi Qubla-batıs Afrika) jaylasqan bolıp ol bul attı 1990 jılda alg’an.

Afrikanın’ siyasiy kartası. Kontinentte 50 den artıq ma’mleket bolıp, qızıg’ı sonda olardın’ ko’bisi respublika formadag’ı siyasiy du’ziliske iye. Monarxiya dizimi tek Lesota Marokko ha’m Svazilendde ju’zege kelgen.

Maydanı boyınsha Aljir yaki Jazair (2,4 mln kv km) Sudan (2,5 mln). Kongo (a’wlegi Zair 2,3 mln) Liviya (1,8 mln). Chad (1,3 mln) Mali (1,2 mln). Qubla Afrika Respublikası (1,0 mln) Mavritaniya (1,0 mln), QAR (1,2 mln kv km) Angola (1,2 mln kv km) Mısır arab Respublikası (1,0). sonın’ menen birge kishirek ma’mleketler de joq emes, olar tiykarınan atawlarda jaylasqan (mısalı Kabo-Verde) ma’mleketinin’ maydanı 4 mın’ kv km ge ten’.

Halqının’ sanı boyınsha tek Nigeriya «ju’z mın’lıqlar» qatarınan orın alg’an. Qalg’an ma’mleketler ishinde bul qatardan Mısır Arab Respublikası, Efiopiya (Xavashistan) Kongo QAR ha’m biraz ajırasıp turadı. Ortasha ha’r bir Afrika ma’mleketinde 560 mın’ kv km jer maydanı ha’m 15 mln adamnan halqı tuwra keledi.

Afrikada basqa kontinentlerge uqsas siyasiy-territoriyalıq sho’lkemler kem. Bul jerde 1963 jılda du’zilgen Afrika birligi sho’lkemin ko’rsetiw mu’mkin. (orayı Addis-Abeba qalası) onda 30 dan artıq kontinent ma’mleketleri de kiredi.

Afrika ma’mleketlerinin’ siyasiy geografiyalıq ta’repten Shıg’ıs, Batıs, Oraylıq yaki Ekvatorlıq Afrika ha’m de Shıg’ıs ha’m Qubla Afrika regionlarına bolıw mu’mkin. A’lbette siyasiy-ekonomikalıq jaqtan Arqa ha’m Qubla Afrikag’a salıstırg’anda joqarı da’rejede rawajlang’an, Oraylıq Afrika bolsa bul barısta en’ arqada turadı. Saxara sho’linen qublada jaylasqan ma’mleketler ha’m ajıraladı.

Kontinentler arasında Afrika siyasiy jaqtan en’ ha’reketshen’, o’zgeriwshen’ daw ja’njelli region esaplanadı. Bul jerde basqa regionlarg’a qarag’anda orta a’sirde tez-tez ma’mleket awdarıspag’ı bolıp turg’an.

Amerika siyasiy, tariyxıy ha’m ekonomikalıq geografiyası ishki qarama qarsılıqlarg’a iye.Onın’ ulıwma maydanı (Grenlandiya aralısız) 42,5 mln. kv km. Grenlandiya menen birgelikte Amerika Aziyadan sol kishirek biraq, qalg’an materiklerdin’ barlıg’ınan u’lken.

Amerikanın’ siyasiy aymaqlıq du’zilisin Arqa Amerika yag’nıy AQSh ha’m Kanada Latın Amerikası ha’m Orta Amerika ko’leminde analiz qılıw maqul. Birinshisinin’ quramında AQSh ma’mleketi respublika du’zimine iye bolg’an federativ ma’mleket (50 shtatdan ibarat) Kanada ha’m Federativ ma’mleket bolıp, ol Ullı Britaniya ham doslıg’ına kiredi. Sonın’ menen birge jerde ma’mleket basshısı nızam boyınsha Ullı Britaniya patshası esaplanadı. Kanada quramına u’lken aymaqqa iye bolg’an 100 dey provintsiya kiredi.

AQSh ha’m Kanada ma’mleketleri jer maydanı boyınsha onsha u’lken parq qılmaydı. (9,6 ha’m 10,0 mln. kv km) Biraq xalqının’ sanı AQSh ta Kanadag’a qarag’anda aytarlıq 9 ma’rte zıyat (AQSh ta 2003 jılg’ı mag’lıwmatqa ko’re 292 mln, Kanadada 32 mln. adam jasaydı).

Latın Amerikası 32 g’a’rezsiz ma’mleketlerdi o’z ishine aladı. Olardın’ ha’mmesi respublika ma’mleket dizimine kiredi. Usı ma’mleketlerdin’ Latın Amerikası deyiliwine sebep olardın’ ko’pshiligi latın tillerinde (İspan ha’m Partugal) soylewshi xalıqlar toparına kiriwi bolıp esaplanadı. Sonnan shama menen 1/3 xalıqlar Portugal tilinde (Braziliya) 3/5 bo’legi ko’biregi İspan tilinde so’yleydi. Siyasiy jaqtan u’lken o’zgeriwshen’ bolg’an. Bul jerde ju’da’ ko’p siyasiy awdarıspaqlar bolıp o’tken (ma’selen Kuba, Gvatemala, Panama, Nikaragua, Chili ha’m basqalar).

Aymag’ı materik ha’m xalqının’ sanı boyınsha en’ u’lken ma’mleket Braziliya bolıp esaplanadı. (maydanı 8,6 mln. kv. km xalqı 172 mln. adamnan artıq). Meksika qurama shtatının’ maydanı 2 mln. kv. km. ge, jaqın xalqının’ sanı 100 mln. adamdı quraydı. Argentina, Kolumbiya ha’m Peru ma’mleketinin’ maydanı ju’da’ u’lken.(2,8:1,1 ha’m 1,3 mln. kv km.) biraq olardın’ ha’r birinde 25-40 mln xalıq jasaydı Latın Amerikasının’ qalg’an ma’mleketleri ha’mde Karib ten’izi basseinindegi ma’mleketlerde demografik potentsiyalı bunnanda az. Ma’selen, Beliz, Gayana, Surinam, Barbados, Grenada xalqı ha’tte bir mln. adamg’ada jetpeydi. Amerika territoriyasında ma’mleketler ara tu’rli ekonomikalıq ha’m siyasiy awqamlar bar. Olarg’a sonlıqtan 1992 jılda sho’lkemlestirilgen Arqa Shıg’ıs Amerika Erkin sawda regionı (NAFTA) 1948 – jılda ju’zege kelgen Amerika ma’mleketler ara sho’lkemi (ol ba’rshe Latın Amerikası ma’mleketleri ha’m AQSh ha’m Kanadanı birlestiredi) 1975 jılda sho’lkemlestirilgen 16 ma’mleketlerdi o’z ishine alıwshı Latın Amerika ekonomikalıq du’zimi (orayı Karakas qalası) mısal bola aladı.

Arqa ha’m Qubla Amerikada da qıyın ha’m siyasiy turaqlılıqqa iye bolmag’an aymaqlar bar. Olar ma’selen, Kanadanın’ Kvebek provintsiyası, Polklend, Malvin aralları ha’m basqalar. Sonday – aq bul jerde AQSh, Frantsiya, Ullı Britaniya, Niderlandiyag’a siyasiy jaqtan g’a’rezli territoriyalar ko’pg’ana (Puerto-Riko, Bermud atawları). Jer sharındag’ı en’ u’lken ataw Grenlandiya, Daniya patshalıg’ına boysınadı. Maydanı 2,2 mln. kv. km.

Avstraliya ha’m Okeyaniyada g’a’rezsiz ma’mleketler sanı onsha ko’p emes bolıp, olardın’ ha’mmesi tek XX a’sirdin’ ekinshi yarmında payda bolg’an. Usı geografik obektlerinin’ ulıwma maydanı shama menen 8,6 mln.kv.km. xalqı barlıg’ı bolıp 32 mln. adam. En’ u’lken mamleket Avstraliya esaplanadı. Ol aldın, Avstraliya awqamı atın alg’an, son’ınan 1951 jılı tolıq g’a’rezsizlikke erisken . Biraq ha’zirgi waqıtta Ullı Britaniya ha’m doslıg’ına qaraydı. Avstraliya federativ ma’mleket ol 6 shtattan ibarat. Jan’a Zelandiya ha’m 1951-jılda g’a’rezsizlikti qolg’a kirgizgen. Onın’ maydanı 271 mın’ kv.km xalqı 4mln ge jaqın.

Solay etip, Avstraliya ha’m Jan’a Zelandiya usı regionnın’ en’ iri ma’mleketi bolıp esaplanadı. Papua- Jan’a Gveniya ha’m Tınısh okeanının’ qublasındag’ı u’lken ma’mleketler qatarına kiredi. Ol Jan’a Gveniya aralının’ shıg’ıs ta’repi menen ja’ne 600 den artıq arallardı o’z ishine aladı. Papua Jan’a Gveniya 1975 jılda g’a’rezsizlikke erisken, ha’m ara doslıq quramındag’ı ma’mleket bolıp esaplanadı. Maydanı 462 mın’ km kv, xalqı 4,5 mln adam.

Solomonov aralları 1978 – jılda, Vanuatu Respublikası 1980-jılda, Fidji Respublikası 1978 – jılda, Palau Respublikası 1994-jılda g’a’ressizlikti qabıl etilgen. Sonın’ menen birge AQSh ha’m Frantsiya quramındag’ı kishi territoriyalar saqlanıp qalıng’an.

Sonday qılıp, ja’ha’nnin’ siyasiy kartası ha’r dayım o’zgeriste. O’tken a’sirdin’ en’ a’hmiyetli siyasiy o’zgerisleri ekinshi ja’ha’n urısınan keyin payda bolg’an kapitalistlik ha’m sotsiallıq lagerinin’ payda bolıwı ha’m 90- jıllarda SSSR dın’ qulawı ha’m onın’ territoriyasında g’a’rezsiz ma’mleketlerdin’ payda bolıwı joqarıdag’ı lagerlerdin’ joq bolıwı menen baylanıslı boldı.