Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

SOTSİALLIQ GEOGRAFİYA HA’M REGİONALLIQ EKONOMİKA

Jobası:

1. Ekonomikalıq rayon ha’m territoriyalıq o’ndirislik kompleksler.

2. TO’K-ler payda bolıwının’ teoriyalıq tiykarları.

3. O’zbekstanda TO’K-tin’ o’zine say o’zgeshelikleri.

4. Sotsial tarawlarda territoriyalar kompleksler

Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ tiykarın bir qatar ilimiy ideya (konseptsiya) tu’sinik ha’m nızamlıqlar quraydı. Olardın’ qatarına ulıwma geografiya pa’ninin’ bas tu’sinigi rayon, onın’ fundamental tu’sinigi miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi, sonday-aq ekonom-geografiyalıq orın ha’m basqalar kiredi. TO’K - bul tu’sinikler arasında a’hmiyetli orıng’a iye. Rayon - frantsuz tilinen alıng’an bolıp (angilchan tilinde - region) usı territoriyanın’ ulıwma o’zgesheligine iye bolg’an belgili bir bo’limin an’latadı. Rayon tu’rli basqıshlı ha’m ekonomikalıq yamasa sotsial-ekonomikalıq rayonlar dep ataladı. O’z na’wbetinde rayon, a’sirese ekanomikalıq rayon territoriya (geografik) miynettin’ bo’liniwinin’ na’tiyjesi. MAB bolsa, ekonom-geografiyalıq protsess bolıp, onın’ rawajlanıw barısında ta’biyiy sharayat ha’m resurslardın’ territoriyalıq jaqtan ha’r tu’rliligi jatadı. Bul ta’biyiy territoriyalıq qarama-qarsılıqlar xalıq xojalıg’ı tarmaqları rawajlanıwı ha’m jaylasıwının’ bir orınnan ekinshi orınnın parıq qılıwına alıp keledi, olarsız ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya pa’ninin’ o’zi ha’m bolmaydı. yag’nıy G’ha’mme orında bar na’rse geografiyada hesh bolmawı kerekG’ dep biykarg’a aytılmag’an.

Ko’rinip turıptı ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya pa’ninin’ tiykarg’ı tu’sinikleri bir-biri menen tikkeley baylanıslı, sol sebepten olardı baylanısta qaraw u’lken a’hmiyetke iye. Bul pikir aymaqlıq islep shıg’arıw komplekslerine de tiyisli. Onı u’yreniw bolsa metodologik jaqtan tizim - quram usılına tuwra keledi. Aymaqlıq islep shıg’arıw kompleksleri ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya du’nya ju’zlik a’hmiyetke iye bolg’an teoriyalıq jen’islerdin’ biri. Onı jaratıw ullı rus alımı N.N. Kolosovskiydin’ xızmeti u’lken. O’ndiristin’ aymaqlıq birlikleri tuwralı birinshi ret akademik İ.GAleksandrov ma’mleketti elektrlestiriw haqqında pikir bildirgen edi. Bul alım o’tken a’sirdin’ 20-jıllarda tu’rli u’lken elektr stantsiyaların jaylastırıwda qatnasadı, rayon kombinatları (RK) tuwralı pikirlerin ju’ritedi. 30-jıllarda bolsa, bul ma’seleni u’yrenip, rayon o’ndirislik kombinatların (RO’K) du’ziw kerek ekenligin aytadı. Keyin N.N.Kalosovskiy, İ.G.Aleksandrovtın’ RO’K tuwralı teoriyalıq isinen Ural, Sibir ha’m Qazaqstan sıyaqlı u’lken rayonlar mısalında a’meliy paydalanıldı ha’m onı bayıttı ha’m sol tiykarında o’zinin’ rayon kompleksleri tuwralı ilimiy ideyasın jarattı. N.N.Kolosovskiy 1947-jılda aymaqlıq o’ndirislik (o’ndiristin’ aymaqlıq birikpeleri yamasa kompleksleri) temada o’z maqalasın shıg’aradı. Onın’ pikirinshe bul teoriyanın’ tiykarg’ı a’hmiyetin belgili bir aymaqlıq yamasa orındı o’ndirislik ka’rxanaları ha’m xalıq ma’nzillerin bir-biri menen baylanısta rawajlanıwdı quraydı. Onı o’ndiristin’ aymaqlıq komplekslerin ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ quramı ekenin aytıp, belgili aymaqta jaylasqan o’ndirisli ka’rxanalardın’ jıyındısı ha’r dayım kompleks payda etpeydi dep aytadı. Bunday tu’rde ka’rxananın’ a’piwayı aymaqlıq gruppası payda boladı. Demek ha’r qanday amymaqlıq kompleksler bul ka’rxanalar gruppası, biraq ha’r qanday gruppa kompleks bola almaydı.

Keyin ala TO’K teoriyasın rawajlandırıwg’a N.T.Agafonov, M.K.Bandman, K.N.Bedrintsev, T.M.Kalaninikova, A.T.Xrushev, M.Sharigin, Z.M.Akramov, O.Abdullaev, Q.Abirkulov sıyaqlı bir qatar alımlar o’z u’leslerin qosqan. Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ bas tu’sinigi bolıp, onın’ tiykarında rayonlar ha’m TO’K-ler payda bolg’an. N.N.Kolosovskiy TO’K-ler tu’sinigi ekonomikalıq rayonlar ornın iyelemesligi kerek, olar tek ekonomikalıq rayonlardın’ tiykarın payda etedi dep aytqan edi. TO’K o’zinin’ mazmunı ha’m maqseti ta’repten ka’rxanalardın’ belgili bir tochkadag’ı yamasa orındag’ı turg’an birikpesi sıpatında ekonomikalıq rayonnan sezilerli da’rejesinde parıqlandı. Biraq tu’rli basqıshtag’ı ekonomikalıq rayonların TO’K ta’rizinde ko’riniw mu’mkin. O’zbekstan Respublikasında Ferg’ana alabı, Tashkent wa’layatı TO’K h.t.b. Soraw tuwılıwı mu’mkin, haqıyqat yamasa real turmısta TO’K qay jerde payda boladı ha’m ha’r qanday orınnın’ o’ndirislik ka’rxanaları birlespesin aymaqlıq kompleks dep ataw mu’mkin be? Bul jerde ma’selege ha’r ta’repleme jandasıw kerek ha’m TO’K-tin’ a’hmiyetine ko’re ha’r tu’rli bolıwın an’lap alıw za’ru’r. Bolmasa tu’sinbewshilik payda boladı. Ha’r qanday ekonomikalıq rayon xojalıg’ı o’zinin’ mazmunı ha’m maqsetine muwapıq ha’r ta’repleme (kompleks) rawajlandırıw lazım. Sol ko’z-qarastan ekonomikalıq rayonlar xojalıg’ın potentsial TO’K sıpatında ko’riw mu’mkin. Bul jerde tu’sinbewshilikke orın qaldırmaslıq ushın bunday aymaqlıq o’ndirisliq kompleksli rayonlar da’rejesindegi kompleksler sıpatında qaraw maqulıraq. Anıq bir jerde (aymaqta) o’ndiris ka’rxanalarının’ o’z-ara baylanıslı tu’rde jaylasıwınan payda bolg’an kompleksler bolsa aymaqlıq o’ndirislik quramları esaplanadı. Ekonomikalıq geografiya tiykarın salıwshı N.N.Baranskiydin’ sha’kirtlerinen biri M.K.Bandman bunday aymaqlıq İ.Sh. ka’rxanaların «da’stu’rli» ma’mleket a’hmiyetine is bolg’an muxim bir mananı xal etiwge, bir maqsette qaratılg’an kompleksler qatarına kirgizgen.

Sonın’ menen birge bunday kompleksler ha’r dayım da administrativlik shegaralarg’a mas kelmeydi. Olar bul da’rejeden ken’ yamasa tar bolıwı mu’mkin. Mıs: Qashqada’ryada payda bolg’an TO’K 2 bag’darda bolıp (agrosanaat ha’m janılg’ı energetika) ol pu’tin wa’layat aymag’ın islemeydi, kompleks tiykarınan wa’layattın’ to’mengi bo’liminde Qarshı sho’linde du’zilmekte.

TO’K qaysı ma’niste tu’sinilmesin, olar ekonomikalıq geografiyanı u’yreniwde a’hmiyetli. Bul rayon xojalıg’ın arnawlı du’zim tiykarında jandasıw ha’m quram boyınsha analiz qılıw o’ndirislik ka’rxanaları arasındag’ı baylanıstı talab etedi. Tar ma’niste TO’K-ler a’dette jan’a o’zlestirilgen rayonlarda u’lken baylıq ha’m a’sirese janılg’ı energetika qorları tiykarında du’ziledi. Bug’an mısal qılıp Angren, Almaqlıq, Qarshı yamasa Mırzasho’l, Buxara, Nawayı komplekslerin ko’rsetiw orınlı.

Tu’rli bag’dardag’ı TO’K-ler Batıs Sibir, Qubla Yakutiya sıyaqlı u’lken aymaqlıqlarda ko’zde tutılg’an edi, a’melde bolsa olar du’zilmeydi, sebebi aymaq ju’da’ u’lken o’ndiris bolsa tek bir ta’repleme, tiykarınan shiyki zattı qazıp alıwg’a g’ana xojalıq tu’rkimi du’ziledi. Sotsiallıq tarawlar, ekologiyalıq mashqalalar bolsa pu’tkilley itibarg’a alınbaydı. Bunnan tısqarı komplekslerdi basqarıwshı sho’lkem bolmaydı. Ulıwma haqıyqiy TO’K payda bolmadı. Bunday komplekslerdi kishi jerde jaratıw maqul. O’zbekstan sharayatında paxta tazalaw zavodı menen bir birine jaqın qılıp may zavodın qursaq boladı. Eger olar qasında paxtazarlar sharwashılıq firmaları bolsa ju’da’ jaqsı bolar edi.

Qala berse, sanaat dizimi rayonlarına kiriwshi bo’lek sanaat punkleri ha’m orayları da sonı ko’riw mu’mkin. Ol halda sanaat ka’rxanaları bunday kishi TO’K-din’ birlemshi elementi wazıypasın o’teydi. Belgili bir waqıtta, bir qala a’tirapında iri sanaat orayları shegarasında birneshe sanaat tu’yinleri mikro aymaqlıq komplekslerdi ham ajıratsa boladı. Sanaatta o’ndiristi bunday du’ziw, a’sirese, proektlew sho’lkemlerinde ko’p qollanıladı. Olar shet el ma’mleketlerde ken’ tarqalg’an bolıp, agromeratsion jetiskenligi tu’sinigi, tap sonday mikroekonomikalıq a’meliyatı menen baylanısadı. O’ndiristin’ rawajlanıwı onın’ aymaqlıq du’zilisinin’ jedellesip barıwı menen bundag’ı tu’sinigimiz o’zgerip baradı. Da’slepki a’piwayı o’ndirislik kombinatı rayon o’ndirislik kombinatına aylanadı. Rayon o’ndirislik kombinatı ha’zirgi aymaqlıq o’ndirislik kompleks ko’rinisine iye boladı.

TO’K-ler ekonomikalıq geografiyanın’ basqa bir za’ru’r ilimiy ideyasınan parq qıladı. Bul da bolsa, energiya islep shıg’arıw tsiklları teoriyası esaplanadı. (Onın’ tiykarshısı N.N. Kolosovskiy esaplanadı). Energiya islep shıg’arıw tsiklları da’slep aytıp o’tkenimizdey, ma’lim bir tiykarg’ı islep shıg’arıw waqtında a’tirapında payda bolg’an shiyki zat ha’m energiya tiykarında payda bolg’an, texnologiyalıq ta’repten bir biri menen baylanıslı bolg’an (uyımlasqan) islep shıg’arıw turkiminin’ turg’ın birligi esaplanadı. Demek bul jerde tiykarg’ı itibar islep shıg’arıwdın’ texnologiyalıq baylanıslıg’ına beriledi ha’mde TO’K-lerde bul wazıypanı territoriyalıq birlik atqaradı. Sol ta’repten energiya islep shıg’ırıw tsiklları territoriyalıq o’zgesheligine iye emes (olardı xaritadan ham ko’rsetip bolmaydı) tsikller ma’lim da’rejede islep shıg’arıwdın’ yamasa ta’rtip birligin an’latadı. Solay eken energiya islep shıg’arıw tsiklına kiriwshi ka’rxanalar yamasa shınjırsha ma’mleket territoriyasının’ tu’rli orınlarında payda bolıwı mu’mkin. Sonın’ menen birge energiya islep shıg’arıw tsiklları bul xalıq xojalıg’ı tarmag’ı emes, ha’tteki tarmaqlar birikpesi de emes, ba’lki ol ulıwma islep shıg’arıwdın’ texnologiyalıq birligi esaplanadı. Biraq bul jerde TO’K ushın bas kompleks payda qılıwshı faktor yamasa tarmaq bolg’anınday energiya islep shıg’arıw tsikli de ham jeterli islep shıg’arıw barısında tiykar bolıp xızmet qıladı. Tiykarınan, qara metallurgiyanın’ pirometallurgiya tsiklı ushın metall (shoyın, polat ha’m prokat) islep shıg’arıw respublikamızdag’ı agrosanaat tsikli ushın bolsa, suwg’arılatug’ın jerlerde paxta jetistiriw, onı qayta islew toqımashılıqtı rawajlandırıw tiykarg’ı protsess esaplanadı.

E nergiya islep shıg’arıw tsikli ko’rinisin terek formasında ko’z aldına keltiriw qolaylı esaplanadı. Bunda terek denesi tiykarg’ı islep shıg’arıw waqtında onın’ shaqaları bolsa usı protsess a’tirapındag’ı texnologiyalıq ta’repten baylanıslı islep shıg’arıw ka’rxanaların an’latadı. Sol sebepli energiya islep shıg’arıw tsiklleri TO’K ha’m ekonomikalıq rayonlar ishki du’zilisin, quramın tekseriwde anıq ha’m paydalı usıl bolıp xızmet qıladı. Bunnan tısqarı bul tsikldin’ ekologiyalıq a’hmiyeti de ko’p, sebebi ol shıg’ındısız u’zliksiz texnologiyalıq protsesske (shınjırlarg’a) tiykarlang’an.