Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

Soraw ha’m tapsırmalar

1. 
   Ta’biyiy sharayat ha’m ta’biyiy resurslar arasında qanday parıq bar?
   
2. 
   Geoximiya pa’ni nelerdi u’yretedi?
   
3. 
   Ta’biyiy resurslardın’ aymaqlıq birikpelerinin’ a’hmiyetin tu’sindirip berin’?
   
4. 
   Janılg’ı balanısında qanday o’zgerisler bolmaqta?
   
5. 
   Neft, gaz ha’m ko’mir ka’nlerinin’ geografiyası qanday?
   

6. Mineral resurslar ha’m olardın’ tu’rleri du’nya ma’mleketleri boyınsha qanday tarqalg’an.
XALIQLAR GEOGRAFİYaSI HA’M GEODEMOGRAFİYa

Jobası:

1. Xalıq haqqında ulıwma tu’sinik.

2. Du’nya xalqının’ o’siwi.

3. Xalıqtın’ ta’biyiy ha’reketi ha’m migratsiyası.

4. Xalıqtın’ quramı ha’m jaylasıwı, miynet resursları.

5. Qalalar rawajlanıwı ha’m urbanizatsiya protsessi.

Xalıq belgili bir territoriyada (jer sharı ma’mleket, wa’layat, rayon h.t.b.) jasawshı adamlardın’ ulıwmalıg’ı, birligi. Ol a’hmiyetli sotsial-ekonomikalıq kategoriya esaplanadı. Sebebi xalıq ja’miyettin’ tiykarg’ı islep shıg’arıw ku’shi ha’m ol o’zi jaratqan materiallıq ruwxıy baylıqlardın’ paydalanıwshısı. Sonday-aq sotsiallıq qayta islep shıg’arıw protsessinin’ orayında xalıq turaqlı tu’rli territoriyalardı ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya u’yreniw ha’m demotsentrik printsipi tiykarında alıp barıladı. Xalıqtın’ ja’ne bir a’hmiyetli funktsiyası onın’ o’z-o’zinen qayta tikleniwi. Ha’r tu’rli pa’n ha’m sotsiallıq xalıq tu’sinigi menen bir qatarda xalıq, millet, adam, insan, xalayıq, el, ja’ma’a’t, kisi sıyaqlı so’zler isletiledi. Bulardan geografiya pa’ni ushın en’ baslısı xalıq bolıp esaplanadı.

Xalıq penen baylanıslı barlıq mag’lıwmatlardı demografiyalıq statistika beredi. Bunda tiykarınan xalıq sanı, jınısı, milleti, ta’biyiy ha’m migratsion ha’reketi, shan’araq haqqındag’ı mag’lıwmatlar u’lken a’hmiyetke iye. Usı ha’m usıg’an uqsag’an mag’lıwmatlar anıg’ıraq da’rejede waqtı-waqtı menen (ko’pg’ana ma’mleketlerde shamalap ha’r 10 jılda bir ma’rte) o’tkiziletug’ın xalıq dizimi na’tiyjelerinen alınadı.

Qalg’an aralıq jıllar boyınsha keltirilgen mag’lıwmatlar bolsa biraz shamalı xarakterge iye boladı. Jer sharı xalqı jıldan-jılg’a o’sip barmaqta. Ol a’sirese o’tken a’sirdin’ 60-shı jıllarında tez o’sti (bir jıllıq ortasha ko’beyiw 2,00-2,50% ke jetti). Xalıq sanının’ birden bunday tez ko’beyiwin arnawlı a’debiyatlardı «demografiyalıq partlaw» yamasa «demografik revolyutsiya» dep ataladı. Bunın’ negizinde bir qatar rawajlanıp atırg’an ma’mleketlerde (tiykarınan Afrika ha’m Aziya ma’mleketlerinde) ayırım ko’rsetkishlerdin’ keskin pa’seyiwi ha’m tuwılıw da’rejesinin’ joqarı jag’dayda saqlanıp qalıwı jatadı. Ha’zirgi da’wirde «demografik partlaw» basqıshı tariyxıy mazmung’a iye, yag’nıy ol o’tti. A’ne sol da’wir pa’nde «demografiya o’tiw da’wiri» dep atalg’an. Son’g’ı jıllarda du’nya xalqının’ ortasha bir jıllıq ko’beyiwi shama menen 75-85 mln adamdı yaki 1,2-1,3% ti quraydı. Basqasha etip aytqanda, ha’r jılı jer ju’zi xalqı derlik 3 -O’zbekstan respublikası xalqı mug’darında artıp baradı.

Biraq, aytıp o’tiw kerek o’tken a’sirde ha’mmeni ta’shwishke salg’an xalıqtın’ tez o’siwi mashqalası (Maltustın’ reaktsion ideyası) ha’zirgi ku’nde o’z keskinligin jog’alttı.