Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Жа4а д17ир ойшылларыны4 субстанция 8а33ында т1лийматлары.

Рене Декарт-(1596-1650 ж). франц, фил-ф, математик, физик филолог. 20 жыл илимий 81м философиялы3 о3ы7ларда болды. Оны4 философиясы математика космогония 81м физика менен байланыслы. Оны4 тийкар2ы шы2армаларына: «Философиялы3 ойла7», «Метод 8а33ында ойла7», «А3ылды4 3олланылату2ын режелери» киреди.

Ол 5зини4 алдына улы7ма били7 методын ислеп шы2ы7 7азыйпасын 3ойды. Ол метафизикалы3 методты4 рационаллы3 т1репин ра7ажландыры7ды. Егерде Бэкон 5зини4 методында адамзат били7ини4 биринши бас3ышына-сезим т1жирийбесине тийкарланса, ал Декарт екинши бас3ышында адамзат ойла7ына тийкарланады.
Оны4 пикиринше, егер бизлер бир н1рсени аны3 билсек, онда бул н1рсени шын билдик де7ге болады. Демек, шын били7-бул аны3 81м ай3ын били7 болады.
Илимлерди4 7азыйпасы-бул шынлы3ты били7. Бул пикир оны4 прогрессивлик пикири. Ол адамзат ойла7ына исенбе7шилик к5рсеткен агностикалы3 81м схолостикалы3 1лийматлар2а 3арсы г6рести, адамзат ойла7ыны4 уллы 18мийетин к5рсетти, материаллы3 д6ньяны шын били7ге болату2ынын мойынлады.
Ол бир-биринен 21резсиз еки материаллы3 81м идеаллы3 субстанцияларды мойынлайды. Соны4 ушын ол-дуалист.
Субстанция-латынша «тийкар» я «м1нис» дегенди билдиреди).
Д1слеп субстанция дегенде затлар деп т6синилди, демек барлы3 затлар киреди.


Субстанция илимий били7ди4 фундаменталлы3 категориясы.

Субстанция дегенде-т1биятта, ж1мийетте, ойла7да объектив т6рде к5ринету2ын 81м ра7ажланату2ын реаллы3, 3убылыслар менен затларды4 жыйындысына айтамыз.

Субстанция материя ретинде барлы3 т1нлес 5згерислерди4 субъекти ретинде т6синдириледи.
Дуализм (латынша-дио-два (еки). бу материаллы3 81м ру7хый субстанцияларды те4 8у3ы3лы басламалары деп санайту2ын философиялы3 т1лиймат.
Дуализмни4 е4 д1слепки себеби материализм менен идеализмди таты7ластыры72а талапланы7ы болады. Т6п тийкарынан келгенде сананы материядан дуалистлик ажыраты7 идеализмге алып келеди. Декартты4 т1бият ту7ралы мат-лы3 т1лийматы оны4 к5з-3арасыны4 е4 прогрессивлик т1реплерини4 бири болып табылады. Оны4 пикиринше материя2а 81м 81рекетке тийкарлана отырып физиканы4 да, д6ньяны4 да 3алай пайда бол2анын т6синдире аламыз.
Бира3 ол материя2а 81м 81рекетке механикалы3 т6синик берди. Д6ньяны4 барлы3 затлары атомлардан турмайды, ал кишкене материаллы3 б5леклерден 3урал2ан.
Адамзат ойла7ында оны4 т1бият3а с1йкес ту7ма идеялар бар. Буларда математикалы3 81м логикалы3 бир 3атар улы7ма принциплери киреди. Олар адамзат практикасынан бурында 21резсиз жаса2ан. Ол философияны4 тийкар2ы м1селесин, я2ный долмысты4 ойла72а 3атынасы2ын шеши7де е4 баслан2ыш пункти ретинде ойла7ды алады. «Мен ойлайман, демек мен жасайман” бул 3атынасы3ты идеалистлик позициядан д1лийле7ге умтылады.
Барух Спиноза (1632-1677 ж). нидерл.философ- амтериалист. Ол философияда2ы геометрия методын д6зеди. Спинозаны4 пикиринше, билимни4 ма3сети болып т1бият 6стинен 6стемликке ериси7 81м адамды жетилистири7 болып есапланады, 81м оны еркинлик 8а33ында2ы т1лиймат пенен толы3тырады. Бул 7азыйпаны ишинде тиреп хызыметин оны4 т1бият 8а33ында2ы т1лийматы ат3арады. Оны4 т1лийматларына` «Этика», «Диний сиясий шы2арма», «Декарт философиясыны4 принциплери» деп аталады.
Ол Декартты4 физикасын да7ам еттири7ши болды, ол субстанция т6синигин, философияны4 тийкар2ы категориясын ашып берди. Субстанция 8а33ында2ы Декарт т1лийматын ра7ажландырды.
Субстанция-бул бас3а н1рселерден 21резсиз жасайды.
Декартты4 бир-биринен 21резсиз еки субстанция жасайды деген пикирине 3арсы шы2ады. Оны4 т6снигинше, субстанция тек бире7, ол да болса т1бият. Т1биятты4 5зи 5зини4 себепшиси болып 81м шексиз атрибутлар2а ке4исликке 81м ойла72а ийе.
Ойла7 материядан 21резсиз жасамайды, ал ол оны4 атрибуты бас3аша айт3анда т1бият бириншиликте, ойла7 екиншиликте деп т6синдиреди. Оны4 пикиринше, ойла7 бул т1биятты4 бир б5легини4, жо3ар2ы д6зилистеги материяны4 31сийети емес, ал т1биятты4 улы7ма м14ги 31сийети. Бул 31сийет т1биятты4 н1рселерине т1н 31сийет. Ол 3удайды4 болмысын бийкарлайды, соны4 менен бирге т1биятты 3удай деп атайды. Спиноз т1лийматыны4 кемшилиги оны4 механистлигинде болады. Соны4 ушында субстанция техмеханистлик атрибут3а-ке4исликке ийе.
Оны4 т1биятыны4 диалектикалы3 т1реплери к5п. Субстанция тийкар2ы категория ретинде барлы3 жекке затларды4 5з-ара байланысын билдиреди.