Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

2. XVII 81м XVIII 1сирдеги Англия философиясы 81м оны4 71киллери.

Метафизикалы3 методты биринши рет XVII 1сирде Англия мат-зм ислеп шы3ты. Усы материализмни4 к5рнекли 71киллери болып Бэкон Фрэнсис, Томас Гоббс, Джон Локклар есапланады.

Френсис Бэкон (1561-1621) -англичан философы, жа4а заманны4 материализмин 81м эксперименталлы3 илимин д5рети7шиси болды. Оны4 ”Жа4а органон” (1620) 81м ”Жа4а Атлантида” деген ы2армалары бар. Буларда илимни4 7азыйпаларын жа4а к5-3арастан ра7ажландырды 81м илимий индукцияны келтирип шы2арды.
Билимни4 ма3сетин айта отырып илимни4 7азыйпасы адамны4 т1бият 6стинен 6стемликлигин к6шейти7ден ибарат деп санады. Бундай ма3сетке, оны4 пикиринше 3убылысларды4 8а3ый3ат себеплерин тап3ан тек илим жете алады. Соны4 ушын ол схоластика2а 3атал т6рде 3арсы шы3ты.
Ол философияны4 7азыйпасы илимий били7ди4 жа4а методын д6зи7ден ибарат деп санады.
Илимий билимни4 ма3сети-адам2а пайда бери7инде деп т6синдиреди.
Оны4 пикиринше, илим турмыс3а 81м практика2а хызмет етеди. Барлы3 илимни4 улы7ма 7азыйпасы адамны4 т1бият 6стинен 81кимлилигин к6шейти7.
Илим-3урал, оны4 миссиясы т1бият 3убылысларыны4 себеплилик байланысларын били7 81м адамларды4 м1плери ушын оларды пайдаланы7 болады.
Ол илимни4 н1зерин, ды33атын жерге, т1биий 3убылысларды били7ге 3арата буры72а умтылады.
Илим, оны4 пикиринше, жа4алы3,лардыкитаптан емес, ал атыздан устаханалардан изле7 керек, пайда келтирмейту2ын илимнен бас тарты7 керек деп т6синдиреди.
Т1биятты ийелеп алы7 81м оны адам хызметине 3ойы7 ушын изертле7ди4 илимий методын 5згерти7 з1р6рлигин 3ояды. !ййемги 81м орта 1сирлерде дедуктивлик методты4 ж1рдеми менен ой белгили режелерден жекке жу7ма3лар2а 5ткен еди.
Бундай метод Бэкон бойынша н1тийжели емес, т1биятты били7 ушын бир метод жу7ап бермейди.
Дедук тивлик метод- илимий теорияларды д6зи7ди4 усылы, оны4 5згешелигине жу7ма3ластыры7ды4 дедуктивлик техникасын 3олланы7ы ктреди.
Дедукция-(лат. deductio -5сири7).
Дедуктивлик метод-илимий билимди д6зи7ди4 м6мкин бол2ан методыны4 бири. Ол, 31де ретинде эмпирикалы3 материал жыйнал2аннан 81м теориялы3 жа3тан талы3лан2аннан кейин ма3сет ушын оны систематизацияла72а барлы3 себеплерим ана2урлым 3атал т6рде 81м избе-из шы2ары72а 3олланылады.
Илимий билимди д6зи7 методы дедуктивлик усылын анализле7 1ййемги философия ра7ажлан2ан 7а3та-а3 басланды. (Платон, Аристотель).
Оны4 принциплери 19 1сирди4 а3ырында 81м 20 1сирди4 басында 31липлести. 20-1сирди4 басына шекем дедуктивлик метод математика 81м логика тара7ында пайдаланылды.
*1р 3андай били7 81м 81р3андай ойлап табы7шылы3 т1жирийбеге с6йени7и тийис, я2ный жекке факторларды 6йрени7ден улы7ма режелерге 5ти7и тийис. Бундай метод индуктивлик метод деп аталады.
Индукция-(лат. inductio -”орнаты7”). Бул т6синик Аристотель т1репинен т6син.тин. Индуктивлик методты4 е4 1пи7айы т6рине ”толы3” деп аталату2ын индукция киреди, бунда сол классты4 ямаса 3убылысты4 барлы3 затлары, б5леклери ажыралады 81м о2ан т1н 31сийетлери табылады. Бира3 илимде толы3 индукция роли онша 6лкен емес. Соны4 ушын к5бирек толы3 емес индукцияны 3олланы72а умтылады. Ол факторларды4 тийкар2ы 3атарларын бай3а7 негизинде сол 3убылысларды4 барлы3 б5леклери бойынша улы7ма жу7ма3 жасайды. Демек толы3 емес индукцияны4 тийкарында шынлы33а жа3ын т6синик киреди, бира3 3атал з1р6рликке ийе болмайды.
Толы3 емес метод м6мкиншилик бол2анша ана2урлым 3атал болы72а умтыла отырып ”шын индукцияны” д6зи7ге талапланады.
Индукциялы3 метод 3 т6рге б5линеди.
1. Толы3 метод.
2. Толы3 емес метод.
3. Илимий индукциялы3 метод.
Солай етип т1бияттаны7 2 3урал менен пайдаланады.
1. дизимге алы7.
2. 3арала7
Бэконны4 творчествосы улы7ма ру7хый атмосфера2а к6шли т1сир етти 81м XVII 1сирди4 илимин 81м философиясы 31липлести. Бира3 ол изертле7ди4 эмпирикалы3 методларына2ана итибар берди.
Оны4 философияда2ы хызмети сезимлик били7ди4 18мийетин 3айтадан тикле7 болды. Ол адамны4 т1жирийбесине принципиаллы3 жа3тан д1лийл берди.
Оны4 пикиринше, сезимлер-теориялы3 ойла7ды4 бирден-бир дереги. Сезим ма2лы7матлары теориялы3 ойла7 ар3алы исленип шы2ылады. Бэкон т1жирийбени эксперимент деп билди. Ол бир т1репли рационаллы3 81м эипирикалы3 пикирлерге 3арсы турды. “Догматика2а” т6синик берди. Догматика -бул т1жирийбени есап3а алмайту2ын, т1сири жо3 т6синиклерди4 жыйындысына айтамыз.
Ол материя-т6синигине то3талады. Материя- бул 81р т6рли 81рекет етету2ын ”натурадан”, я2ный 1пи7айы 81дийселерден турады. Оларды (натураларды) 81рекетке келтирету2ын ”формалары” оны4 нызамлары болып табылады. ”Натураларды4 ” бириги7и т1биятты4 81р3ыйлы затлары менен 3убылысларын пайда етеди. Оны4 философиясы жа4а дворян 81м буржуазияны4 идеологиясын билдирди.
Солай етип Бэконны4 философиясы алдында2ы хызметти: бириншиден, 5тмишти4 мат-лик д1ст6рлерин тикледи 81м философиялы3 т1лийматларды 3айта ба8алады, ертедеги грек материализмини4 да43ын к5терди 81м идеализмни4 31телерин ашып берди. Екиншиден, т1биятты материалистлик 5зинше т6синик ислеп шы2ы7дан материяны б5лекшелерди4 жыйынды2ы ретинде, т1биятты к5плеген 31сийетлерине ийе бол2ан денелерди4 жыйындысы ретинде 3арады.
Материяны4 ажыралмайту2ын 31сийетлерине шекленбеген 81рекет киреди.
Томас Гоббс (1586-1679 жж). англичан фил-фы-материалист, англия буржуазиялы3 революциясыны4 заманласы. Оны4 бас шы2армасы ”Пухаралар 8а33ында т1лийматты4 философиялы3 элементи” (1642) 81м ”Левиафан” (1651). Ол 1652 жылы Англия2а 3айтып келди.
Гоббс Бэкон материализмини4 айрым режелерин пайдаланып механикалы3 т1лийматты ра7ажландырды.
Оны4 пикиринше, д6нья-механикалы3 81рекетти4 нызамларына ба2дарлан2ан денелерди4 жыйындысы. *1рекетлерге 81м талпыны7лар2а, ол 8ай7анатларды4 81м адамларды4 ру7хый турмысын киргизеди. Олар 3урамалы мехнизмлер сырт3ы к6ш т1сири менен аны3ланады. Демек ол барлы3 81рекетлерди механикалы3 81рекет деп биледи. Соны4 ушын оларды т6синдири7де механикалы3 нызамларды пайдаланады.
Гоббсты4 т1лийматы 3атал т1ртипте исленген 81м 3 б5лимнен турады:
1. зат
2. адам
3. пухара
Оны4 пикиринше, философия бул затлар 8а33ында2ы т1лиймат, ал затлар еки группа2а б5линеди :
1. т1бийий затлар
2. жасалма затлар
Гоббсты4 т6синдири7инше, 81рекет т1биятты4 улы7ма 31сийети, ал т1бият 81рекетте бол2ан затларды4 жыйындысы болып есапланады. Гоббс 5зини4 материализмин детерминизм менен байланыстырады.
Детерминизм-барлы3 3убылысларды4 келип шы2ы7 себеплерини4 улы7ма нызамлы3 байланысы 8а33ында2ы т1лиймат.
Т1бият затларыны4 81м 3убылысларыны4 пайда болы7ын 81м ра7ажланы7ын к1раматлы к6шлер емес, ал улы7ма себепли байланыслар менен т6синдирету2ын т1лиймат. Усы байланысларды метафизиклерше т6синдиреди. Оны4 ушын себеплилик тос3ынлы3ты4 бийкарла7ы болып табылады. Т1биятта тос3ынлы3 жо3. Затларды4 8а3ый3ый себеплерин билиме7 тос3ынлы3ты4 пайда болы7ына алып келеди.
Ол били7 т1лийматында Бэконны4 эмпиризмин ра7ажландырды, бира3 били7 теориясыны4 роционаллы3 т1реплерин 3осады. Оны4 пикиринше били7 адамны4 сези7 органларынан тыс3арыда2ы затларды4 т1сир ети7и н1тийжесинде басланады.
Сези7 теориялы3 ойла7ды4 дереги. Е4 жетилистирилген билим-бул матераллы3 билим. Ойла7 методы 2 ге
1. синтезге
2. анализге б5линди.
Гоббс динге 3арсы шы2ады. Ол м1млекет м1селесине к5п ке7ил б5леди. Феодализм идеологларыны4 8у3ы3 81м 86кимет 8а33ында2ы т1лийматына 3арсы шы3ты. М1млекет -бул адамлар т1репинен д6зилген зат. Ол ”адам-адам2а 3ас3ыр” деген пикирди айтты 81м д1лийледи. Буржуазиялы3 ж1мийеттеги адамлар арасында2ы 3атынасы3ларды-адамларды4 м14гилик 31сийети деп ойлап, адам 5з т1биятына с1йкес деп т6синдирген. (”Ж1мийетлик пикир” шы2ар-нан).
Оны4 пикиринше, адамзатты4 санасы м1млекетти4 пайда болы7ына себеп болы7ы. М1млекетти4 е4 жа3сы формасы абсолютлик монархия деп билди.
Джон Локк (1632-1704 жж) ол англичан философы ист. Оны4 хызметлери Англияда2ы реставрация д17ирине ту7ра келеди. Партияларды4 г6ресине философ, эк-ст сиясий шайыр сыпатында 3атынасты, оны4 тийкар2ы шы2армасы- ”Адамзат а3ылы 8а33ында т1жирийбе” (1690 ж) Ол материалислик били7 теориясын ра7ажландырды.
Оны4 пикиринше адамзат т1жирийбеси еки 3атар2а б5линеди:
1-3атарда: сырт3ы т1жирийбе (сезимлерге тийкарлан2ан т1жирийбе).
2- 3атарда: ишки т1жирийбе (рефлекция2а негизленген).
Сырт3ы т1жирийбе объектив д6ньяны4 т1сири менен пайда бол2ан, ал ишки т1жирийбе сырт3ы д6ньяны4 т1сирине 21резсиз, демек оны4 материализмини4 избе-излилиги к5ринеди. Били7ди4 барысында 2 т6рли сапаны айыры7 кереклигин ол к5рсетеди.
Биринши д1режели сапа2а-материаллы3 затлар киреди. Олар2а орын алмасы7 81рекет 81м тынышлы3, ке4лик 8.т.б. затларды4 механикалы3 31сийетлери киреди. Екинши д1режели сапа2а-8а3ый3атында затларды4 5зине т1н емес 31сийетлери киреди. Булар2а мысалы: затларды4 ийеси, д1ми, ре4и. Т1жирийбеден алын2ан идеялар били7 ушын материалды4 м1ниси, ал еле билимни4 5зи емес. Билим болы7ы ушын идеяларды4 материалы а3ыл искерлиги менен 3айта ислени7и тийис. Усындай искерликти4 ар3асында 1пи7айы идеялар 3урамалы идеялар2а айланады.
Локк м1млекетлик 81кимият 8а33ында 81м 8у3ы3 ту7ралы т1лийматын жазады.
Дэвид Юм (1711-1776) англич. фил-фы идиалист, психолог, историк.
Оны4 к5з 3арасы Берклийди4 т1лийматына тийкарланады. Билимлерди4 дереги сезилер деп т6синдиреди. Дэвид Юм. Оны4 к5з3арасыны4 айырмашылы2ы агностицизминде 81м скептицизиминде адамзат били7ини4 у3ыплылы2ына исенбе7шилигинде аны3 к5ринеди.
Оны4 к5рсети7инше, бир сези7лерди4 болмысын 8а3ый3ый мойынла72а болады, бира3 олардан тыс3ары 3андай тийкар бар екенлигин, ол материяма, идея-ма, 3удай-ма адамзат 8еш 7а3ытта биле алмайды. Илимлер 3убылысларды4 сырт3ы к5ринисин с67ретле7и м6мкин, ал оларды4 ишки жаратылысын аша алмайды. *1р бир илим тийкарланату2ын себепли байланысларды4 объектив болмысын бийкарлайды.
Себепли байланыс ту7ралы т6синиклерди4 пайда болы7ы дереги адам санасы. ?а3ыяларды4 7а3ыт т1репинен избе-излигин к5рип буларды себепли байланыс деп ойла72а 6йренгенлигимизди4 н1тийжесинде усы т6синиклер пайда бол2ан. Юмны4 т1лийматы илимге 3арсы к5з-3арас.
Беркли Джордж (1685-1753 жж) англичан философы, субъектив идеялисты ширке7 спископы, оны4 пикиринше адам тек 5з сезимлерин 2ана тиккелей 3абыллайды. Сол себептен затларды4 жаса7ы, оларды4 3абыл еткишлигине 21резсиз болды.
Идея (сезим)-денесиз субстанция адам жаны ар3алы 5злестириледи, 5йткени ол сезимлерден 3абыл етип алы7 у3ыплы3ларына ийе болды 81м белгили шекте олар2а т1сир ете алады.
Абсолют, шексиз рух”, 3андай т1репинен д5реген ру7хый субстанцияларды4 к5плеген мойынлайды. Шынлы3ты4 критериясы ретинде аны3лы3 улы7ма мойынла2анлы3 3олланылды. Сезимлер 3удай а3ылында негизинде жасайды, бира3 аны3 жаса7ын, олар адамзат ойында к5реди. Ойла7ды, Беркли ойынша типлик т6синиклерди д6зи7ди4 механизми болды. Кейинирек ол объективлик-идеялистлик позиция2а 5теди, 5йткени ол сезимлерди4 3удайды4 а3ылында м14гилик са3ланы7ын мойынлайды. Ол материя т6синигин ш6ман2а алады, били7 ушын ишки жа3тан 3арама-3арсылы3лы 81м н1тийжеси жо3 т6синик деп есаплайды. Материяны4 критикаланы7ы тийкар2ы идеалистик наминализм. Беркли бириншилик 81м екиншилик д1режели сапаларды субъективлер деп да2азалайды.