Баскетболчиларни маънавий иродавий ва психологик тайёргарлиги

Баскетболчиларни маънавий – иродавий ва психологик тайёргарлиги

Режа:

1.Ирода ва иродавий сифатлар ҳақида тушунча. Иродавий зўр бериш сифатларнинг классификацияси ва унинг ҳар хил спорт турларида намоён бўлиши.

2. 
   Объектив ва субъектив қийинчиликлар ва уларни бартараф этиш
   
3. 
   Тренировка жараёнида иродавий зўр беришни тарбиялаш.
   

Спортчида иродавий хислатларни тарбиялашда усуллар ва воситалар катта аҳамиятга эга. Асосий тарбиявий усул – тушунтириш, ишонтириш усулидир.

Ишонтириш (уқтириш) – суҳбат, изоҳлаш, насиҳат бериш тарзида амалга оширилади. Уқтириш қоида ёки белгиланган тартибни бузган спортчини кўндириш ёки ялиниб рози қилиш даражасига бориб етмаслиги керак. Бу ерда қатъий талаб ўринли бўлади. Нафақат сўз билан, балки яққол намуна ёрдамида ҳам ишонтириш мумкин.
Иродавий хислатларни тарбиялашда ўрнак муҳим аҳамият касб этади. Мураббийнинг шахсий ибрати спортчини тарбиялашдаги муҳим усул ҳисобланади. Мураббий ўз ўқувчилари билан мулоқотнинг дастлабки ва охирги дақиқаларигача уларга таъсир ўтказади. Мураббийнинг фикрлари, ҳаракатлари, бутун фаолияти ва ҳаёти спортчилар онгида ўчмас таассурот қолдиради. Тарбиявий жараёнда кўпроқ ижобий ибрат намуналарини қўллаш лозим, бироқ ножоиз ҳулқ-атвор ҳолатларини ҳам эътиборсиз қолдириш керак эмас. Шу боис, мураббий дарҳол ўқувчилар билан мазкур ҳолатни таҳлил қилиши лозим. Етук спортчилар аҳлоқ борасида ёш спортчилар учун ибрат бўлиши керак, чунки ёшлар ўзи ёқтирган спортчиларга тақлид қилишга ўрганишади.
Спортчини тайёрлашда машқ қилиш жараёни ва мусобақа вазиятларини спортчи томонидан мустақил тарзда ҳал этилиши асосий ўринлардан бирини эгаллаши лозим. Ўқувчиларидан айнан ўзининг кўрсатмаларига риоя қилишни талаб этувчи мураббийлар хато қилишади, чунки бу ҳол жамоа ўйинчиларини мустақил тарзда ҳаракатланишга,ўз кучига ишонишига ҳалақит беради ва паст натижаларга олиб келади.
Спортчи жанг майдонида мустақил тарзда ва ишонч билан қарор қабул қила олиши керак. Мустақил ҳаракатлана олиш босқичи машқ қилиш машғулотларида, уйда бажариладиган қўшимча машқлар ёрдамида шаклланади. Тарбиявий жараёнда мажбурлаш усули ҳам қўлланилади.
Спортчига турли чоралар ёрдамида таъсир этиш мумкин. (мураббий танбеҳидан бошлаб машғулотлардан четлаштиришгача). Терма жамоа таркибидан чиқариш вамусобақада иштирок этишдан четланиш – спортчи учун жиддий жазо ҳисобланади. Албатта, бундай чоралар спортчи жиддий хатоларга йўл қўйгандагина қўлланиши лозим. Рағбатлантириш ҳам тарбиявий усул ҳисобланади. Агар ўқувчи мақтовга лойиқ бўлса, уни рағбатлантириш, мақташ керак. Бу айниқса, ёш спортчилар учун муҳимдир; бироқ меъёрдан ортиқ мақтовларга йўл қуймаслик керак, чунки бу ҳол спортчи томонидан ман-манликка олиб келиши мумкин.
Ҳар бир тарбиявий усул такрор тарзда қўлланилади. Фақат такрорий таъсирот кўникма, одатни шаклланишига; аҳлоқий-иродавий хислатларни тарбиялашга ёрдам беради.
Баркамол навқирон инсонни тарбиялаш, унинг дунёкарашини шакллантириш – спорт ўйинларидаги, хусусан, баскетболдаги ўқув-машқ қилиш жараёнининг асосий мақсади ҳисобланади. У маънавий-иродавий ва психологик тайёргарлик жараёнида амалга оширилади ва қуйидаги вазифалардан иборат бўлади:

1. 
   Шахсни шакллантириш.
   
2. 
   Кучли ирода ва интилувчанликка асосланган спорчи характерини тарбиялаш.
   
3. 
   Техник-тактикавий фаолият негизини ташкил этувчи ва унинг беллашув жараёнидаги самарадорлигини таъминловчи махсус техник хислатларни ривожлантириш.
   
4. 
   Ҳис-туйғуларни назорат қилиш ва ҳулқ-атвор ҳаракатларини мустақил равишда бошқариш қобилиятларини тарбиялаш.
   

Психологик (руҳий) тайёргарлик ўзига хос хусусиятларга эгадир. Энг аввало, бу узлуксизлик ва турғунликдир. Спортчи билан мураббий ўртасидаги ҳар бир мулоқот – тарбиявий аҳамият касб этади. Яна бир хусусияти, руҳий тайёргарлик деярли махсус воситаларга эга эмас ва бевосита жисмоний машқлар жараёнида амалга оширилади. Бу эса махсус билим ва қобилиятларни талаб этади. Ҳар бир мураббий уларни мукаммал даражада билиши лозим.
Иродавий тайёргарлик спортда ғалабага эришишнинг муҳим ва асосий шартларидан бири ҳисобланади. Ғоявий ва аҳлоқий кучлар спортчини ғалаба сари интилувчанлигини таъминлайди, уларни саботли бўлишига ёрдам беради.
Иродани тарбиялашда ҳар бир спортчини индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш керак.
Ирода кучи бир қатор иродавий хислатлар: интизомлик, сабот ва қатъийлик; жасорат ва журъат, матонат ва дадиллик билан тавсифланади.
Интизомлиликни тарбиялаш машғулотнинг дастлабки дақиқасидан бошланиши керак. Мураббийни аниқ командаси; машгулотларни уз вақтида бошланиши, қатновлар жараёнида мунтазам белгилаш – гуруҳ интизоми асосларидир. Бунда гигиеник тарғибот чора-тадбирлари, жумладан чекмаслик ва алкогол ичимликларини истеъмол қилмаслик хам ижобий натижаларга олиб келади.
Сабот ва қатъийликни тарбиялаш спортчини тайёрлашдаги муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Ёш спортчилар спорт секциясига турли кизиқишлар иштиёқида келишади: тез югуришни; яна бири жисмонан баркамол бўлишни истайди. Мураббий ёш спортчини мақсадини билиши керак. Сабот ва қатъийликни тарбиялашда нафақат мақсад сари интилиш, балки унга эришишга ишониш ҳам лозим.
Қатъийлик ва меҳнатсеварликни тарбиялаш учун жисмоний машқларни ўтказишнинг беллашув усулини кенг кўламда қўллаш лозим;
Сабот, қатъийлик ва меҳнатсеварликни тарбиялаш, қийинчиликларни енгиш учун спортчи мустаҳкам иродага эга бўлиши, мушкул шароитларда ўтказиладиган мусобақаларда муваффақиятга эришиш учун қийин шароитларда машк қилиши керак.
Бундан ташқари, ички қийинчиликлар ҳам мавжуддир. Кучли мушаклар ва бақувват танага эга бўлишни ўзи кифоя қилмайди. Юзага келаётган толиқишга қарамай, машқларни давом эттириш учун метин ирода бўлиши керак. Бу эса ўз кучига ишонч ҳиссини ривожлантиришга ёрдам беради.
Ўз кучига ошонч спортчига мусобақада юксак натижаларга эришишга, рақиб устидан ғалаба қозонишга ёрдам беради. Бунга эришиш учун шундай метин иродани тарбиялаш зарурки, токи ҳеч бир кучли рақиб ҳам, ўйингоҳдаги юз минглаб томошабинлар ҳам, қўрқув ҳисси ёки ёмон об-ҳаво шароити ёҳуд бошқа сабаблар ҳам уни енга олишмасин.
Қўрқув ҳисси ва қатъиятсизлик спортчи эришадиган натижаларга салбий таъсир этади. Шу боис спортчиларни бўлажак мусобақага маънавий жиҳатдан тайёрлаш юқорида кўрсатилган хислатларни олдини олувчи муҳим восита ҳисобланади. Спортчи ўз рақиби ҳақидаги маълумотларга эга бўлиши ҳамда уни исми-шарифи, фотосуратлар, кинограммалар бўйича таниши керак. Қатъият, ўз кучига ишонч ҳиссини тарбиялаш учун спортчи мусобақа шароитида яқинлаштирилган шароитда машк қилиши лозим.
Машқ қилиш машғулотларида мусобақадагидан янада мушкулроқ бўлган шароитни яратишдан қўрқмаслик керак. Мисол тариқасида, баскетбол бўйича собиқ иттифоқ терма жамоасини келтириш мумкин. Бу ҳақда терма жамоа мураббийси А.Я.Гомельский шундай дейди: “Айнан баскетбол машқларини бажаришда биз доимо иродавий тайёргарлик муаммосини ҳал этамиз. Бизнинг услубиятимиз моҳияти шундаки, машғулот юкламалари мусобақа юкламаларидан мушкуллик жиҳатидан устун туради, иш ҳажми камаймаган ҳолда унинг жадаллиги ошириб борилади. Мазкур услубият спортчиларда қийинчиликларни енгиш қобилиятини тарбиялайди.
Тайёрлов машқларида кутилмаган қийинчиликларни юзага келтириш усули ўйинчиларда қўшимча иродавий ҳислатларни руёбга чиқаришга ёрдам беради. Масалан, ўйинчига ўйингоҳ йўлакчаси бўйлаб, жуфтликларда ўзаро тўп узатган ҳолда 1500м.га югуриш вазифаси берилади. Дистанцияни тугатгач, ўйинчилар ҳордиқ чиқариш учун одатдаги танаффусга шайланадилар.
Лекин шу дамда, мураббий яна бир бор айлана бўйлаб югуришга команда беради. Ёки масалан, спорт залида ўйинчилар 5-6 дақиқа ичида тез ёриб ўтиш машқларини юқори жадалликда бажаришар экан, навбатдаги танаффусни кутишади. Бироқ ҳордиқ чиқариш ўрнига, уларга янги топшириқ берилади – шартли рақиб қаршилигида тўп билан қалқон остига ўтиш.
Албатта, бундай машқлар спортчи имкониятларига мувофиқ тарзда танланиши керак; акс ҳолда қўшимча кутилмаган қийинчиликлар салбий натижаларга олиб келади.
Шунингдек, рақиб ҳалқасига биринчи бўлиб тўп отган жамоа ғалаба қозонадиган тайёргарлиги ўйинларини ҳам ўтказиши мумкин. Қуйидаги машқ ижобий самара беради: жамоа 3-4 та ўйинчидан иборат бўлган 3та гуруҳга бўлинади. Улар ўртасида давомийлиги 5-10 м ўртоқлик учрашувлари ўтказилади. Биринчи учрашувда ғалабага эришган жамоа ўйинни 3-жамоа билан давом эттиради ва ҳ.к. Галаба қозонган жамоа майдончада ўйинни давом эттиради. Жамоа ичида бўлажак мусобақалар формуласи бўйича мусобақаларни тез-тез ўтказиб туриш керак.
Масалан, жарима тўпини отиш бўйича мусобақа ўтказиш тавсия этилади. Мазкур беллашувнинг асосий қоидаси дастлабки муваффақиятсиз тўп отишдан сўнг ўйинчи мусобақани давом эттиришдан четлаштирилади. Бундай мусобақа баскетболчининг техникавий хислатларини ривожлантириб, ўйинда қўполликка йўл қўйилишига қарши тарбиявий восита вазифасини ўтайди. Жарима тўпини отиш ўйин натижаларида аҳамиятли ўрин эгаллагани боис, шу кўникмасини такомиллаштириш лозим.
Кўп ҳолларда, баскетболда ўйин натижасини битта очко ҳал қилади. Бу очко жарима тўпини отиш орқали қўлга киритилиши мумкин ва ўйинчидан кучли руҳий уринишни талаб этади.
Мусобақа вақтида жарима тўпини отиш натижалари қуйидагиларга боғлиқ:

1. 
   Жарима тўпини отиш муваффақиятли бажарилишида баскетболчини жисмоний тайёргарлик ҳолати ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Жисмонан тайёр спортчи кенг йўналишдаги техникавий имкониятларга эга бўлади.
   
2. 
   Жарима тўпини енгишда мусобақалар миқёси, аҳамияти, уларни ўтказиш тизими катта роль ўйнайди. Мусобақа миқёси қанчалик тўғри бўлса, ва жамоа олдида турган вазифалар қанчалик салмоқли бўлса, жамоа аъзоларининг жавобгарлик ҳисси ва психологик зўриқиши шунчалик катта бўлади.
   

Ўйинчиларнинг эмоционал ҳолати (айниқса, уларнинг спорт тажрибаси кичик бўлганда) жарима тўпини отиш натижаларига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
3. ўйин натижалари ҳам жарима тўпини отишга маълум даражада таъсир этади. Агар ўйин бошидан бошлаб, жамоа рақиб устидан устун келса, ўйин суръатини сусайтирмаса жамоа тўпини отиш енгиллашади.
4.Жарима тўпини отиш ўйин бошланишида ёки охирида бажарилиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ўйин бошланишида ҳам жарима тўпини отиш сабаблари қуйидагича:
а) ўйиндан олдинги бадан қиздириш вақтида жарима тўпини отишга кам эътибор берилади.
б) кўпчилик ўйинчиларнинг старт олди ҳолати уларнинг ҳаракатларига айниқса, ўйин бошланишида салбий таъсир этади;

• 
  алоҳида ҳолларда, жарима тўпини муваффаққиятли отиш ўйинчиларнинг ўзаро ва мураббий билан бўлган мулоқотига боғлиқ бўлади.
  
• 
  рақибнинг тайёргарлик даражаси ҳам жарима тўпини отишига таъсир этади.
  
• 
  жарима тўпини отишда мазкур жамоа билан ўтказилган олдинги учрашув натижаси ҳам тасир кўрсатади.
  
• 
  томошабинларнинг ўйинга муносабати (шовқин, ҳайқириқлар ва ҳ.к.) ҳам жарима тўпини отаётган баскетболчига кучли таъсир этади.
  
• 
  мусобақани ўтказилиш жараёни жойи (залда, очиқ ҳавода) майдондаги тўп, ҳалқалар, тўр, қалқон сифати жарима тўпини отишда салмоқли аҳамият касб этади.
  
• 
  жарима тўпини отиш натижалари олдинги мусобақа натижалари ва ўйиндаги психологик тайёргарлик савиясини тўғри таҳлил этишга ҳам боғлиқдир.
  

Жарима тўпини отиш борасидаги суст ҳаракатлар ўйинчининг маҳоратсизлиги билан тушунтирилади. Бу муаммони ҳал этишда асосий восита – машқ қилиш ҳисобланади. Спортчини ўз кучига бўлган ишонч ҳисси катта аҳамиятга эга. Бироқ ҳаддан ташкари ўз кучига ишониш, манманлик, машқ қилиш тартибининг бузилишига ва мусобақада жиддий хатоларга олиб келади. Ғалабага интилиш сабот, қатъият, ўз кучига ишонч каби маънавий хислатларга таянади. Шу боис маънавий ва иродавий хислатларни тарбиялаш кўп даражада ғалабага булган интилишни белгилаб беради.
Спортчи мусобақа давомида жанговор рухда ҳаракат қилиши ва ғалабага интилиши керак. Шароит қийинчиликлари ва кучли рақобат унинг иродасини буколмаслиги лозим. Рақиб қанчалик кучли бўлса, беллашув шунчалик қизиқарли ва ғалаба қимматли бўлади. Спортчиларда ўз кучига ишонч ҳиссини уйғотиш керак (етук спортчилар, спорт усталари тажрибасидан мисоллар келтириш орқали).
Спортчилар болалик чоғлариданоқ иштирок этувчи кўплаб мусобақалар ғалабага интилишни тарбиялашда мактаб вазифасини ўтайди. Жамоавий мусобақаларда жамоанинг спорт шаъни учун кураш маънавий хислатларга боғлиқ ҳолда амалга ошади. Бунда спортчи биринчи навбатда мусобақада ўзи иштирок этувчи жамоа ҳақида ўйлайди. Ҳақиқий спортчи учун жамоа ва шахсий спорт шаъни катта аҳамиятга эга, у толиқиш ҳиссини енгиб, зафар сари интилади.
Тайёргарлик машғулотлари ва мусобақаларда спортчи иродаси шаклланади. Машғулот шароити, вазифалари, мусобақа шароитига ва бошқа сабабларга боғлиқ ҳолда баъзи ҳислатлар фаол, баъзилари эса суст ривожланади.
Спортчининг барча иродавий ҳислатларини ривожлантириб, уни кучли иродага эга бўлган шахсга айлантириш – мураббийнинг вазифаси ҳисобланади. Кўп йиллар давомида узлуксиз равишда сабот билан машқ қилиш орқали юксак кўрсаткичларга эришиш мумкин.
Ҳар қандай спортчи ёки жамоани тайёрлаш режасида техник-тактикавий ҳаракатларни машқ қилишга энг кўп вақт ажратилади.
Кўп карра тайёргарлик машғулотлари давомида иродавий ҳислатларни такомиллаштиришда спортчи намоён бўлувчи айрим ҳислатларни шахсий ҳарактернинг турғун хусусиятларига айлантира олиши керак. Тайёргарлик машғулотлари иродавий хислатларни ривожланишига ёрдам бериши учун, сабот билан кўп меҳнат қилиш; қийинчиликлар ва қийин шароитлардан қўрқмаслик; аввал битта сўнгра иккита ҳужумчи ёки ҳимоячига қарши ҳаракатланиш керак. Натижада, ҳимоячи ёки ҳужумчининг маҳорати, ўз кучига ишонч ҳисси ошади.