263
chetlanish maqsadida davlat valyuta operatsiyalari ustidan nazorat o’rnatadi va
ularni tartibga soladi. Buning zaruriyati valyuta operatsiyalaridan bo’lgan
yo’qotishlar tufayli bir necha yirik banklarning bankrotlikka uchrashidan kelib
chiqdi.
Valyuta munosabatlarini tartibga solishni har bir mamlakat o’ziga xos
yondashuvni qo’llab, uni o’z iqtisodiy manfaatlariga moslashtiradi.
Valyuta- kredit va moliya siyosatlari shaklidagi davlatlararo miqyosda
tartibga solish qo’yidagi sabablardan kelib chiqadi:
1.
Milliy iqtisodiyotlarning (valyuta-kredit va moliya munosabatlarini
hisobga olgan holda) o’zaro bog’liqligining kuchayishi;
2.
Xo’jalik munosabatlarining erkinlashuvi sharoitida bozor va davlat
tomonidan tartibga solish o’rtasidagi nisbatning bozor foydasiga o’zgarishi; Jahon
maydonida kuchlar nisbatining o’zgarishi, AQShning mutlaq rahbarligi, hamkorlik
va raqobatchilikning uch markazi (AQSh, g’arbiy Yevropa va Yaponiya)ning
hukmronligi bilan almashdi.
Bundan tashqari, yosh raqobatchilar – yangi sanoat
(industrial) davlatlar vujudga keldi.
3.
Jahon valyuta – kredit va moliya bozorlarining yirik masshtablari. Bu
bozorlar valyuta kurslari va foiz stavkalarining tebranishlari, neftga oid davriy
shoklar; birja, Tijorat banklarining kredit-depozit valyuta operatsiyalari – bu erkin
pul mablag’larini joylashtirish,
shuningdek, turli muddatlarda muayyan foiz
asosida xorijiy valyutalarda etishmaydigan mablag’larni jalb qilish bo’yicha qisqa
muddatli (1 kundan 1 yilgacha) operatsiyalarning yig’indisidir. Mazkur
operatsiyalar banklar va kompaniyalarning qisqa muddali likvidligini ta’minlaydi
va daromad olish maqsadiga xizmat qiladi.
Ingliz tilida bunday operatsiyalar bir atama bilan pul bozori operatsiyalari
(Money Market Operations, yoki qisqacha MM) deb nomlanadi.
Pul bozori operatsiyalarida quyidagi bitim turlari farqlanadi:
-
Mablag’larni joylashtirish bo’yicha – xorijiy valyutada kreditlash. Unga
kreditlar mos keladi;
-
Mablag’larni jalb qilish bo’yicha – xorijiy valyutada qarz olish. Unga
depozitlar to’g’ri keladi.
-
Real xalqaro va mahalliy amaliyotda pul bozorining banklararo ssuda
operatsiyalarida «depozitlar» atamasi ishlatiladiki, ular quyidagilarga bo’linadi:
-
Jalb qilingan depozitlar va
-
Joylashtirilgan depozitlar.
-
Rossiyada ko’proq «banklararo kreditlar» atamasi ishlatiladi.
qisqacha
tarzda depozitlar DEPO yoki DP kabi belgilanishi mumkin.
Har bir kredit vaqt bo’yicha muayyan muddat yoki davomiylikka egadir.
Kreditni joylashtirish (yoki jalb qilish) sanasi - valyutalash sanasi, qaytarilish
sanasi esa kreditning tugashi deb nomlanadi.
Muddatlari bo’yicha depozitlarning 3 ko’rinishi farqlanadi:
Talab qilib olgunga qadar depozitlar
– mablag’lar bankka noaniq muddatga
joylashtiriladi. Biroq depozitning qaytarilishi (yoki summasining kamaytirilishi)
uchun avvaldan (24 soat avval, 2 kun oldin va h.k.) xabar berish lozimligi sharti
mavjud. Onkol depozitlar uchun pasaytirilgan suzib
yuruvchi foiz stavkasi
264
xususiyatlidir, u muayyan davr asosida (masalan, har hafta) ikki tomonning roziligi
bilan o’rnatiladi;
Qisqa muddatli bir kunlik depozitlar. Ularga «overnayt» (o
n), «tom-nekst»
(t
n), «spot-nekst» (s
n) tipidagi bir kunlik depozitlar kiradi. Mazkur depozit
turlaridan banklarning NOSTRO schetlari bo’yicha qisqa muddatli likvidligini
tartibga solishda foydalaniladi.
Qat’iy belgilangan muddatlardagi depozitlar. Odatda depozitlar standart
muddatlarga 7 kun (1 hafta), 1, 2, 3, 6 oy va 1 yilga joylashtiriladi. Bu muddatlar
«to’g’ri sanalar» (“straight dates”) nomini olgan. Amaliyotda
depozit muddatini
spot sanasidan hisoblash qabul qilingan, biroq ba’zida «ertaga» (from tomorrow),
yoki hattoki «bugun» (from today) valyutalash sanasi sharti asosida
joylashtiriladigan depozitlar ham uchraydi, masalan: ertadan bir haftalik depozit
«tom-uik» (t
w).
Valyutalash sanasining tanlanishi quyidagilarga bog’liqdir:
- depozit valyutasi;
- joylashtirish vaqti;
- depozit valyutasi davlati va bank o’rtasidagi soatlar farqi.
Foizlarni hisoblashda yildagi kunlar miqdoriga qarab 2 uslub farqlanadi:
Xalqaro uslub, unda yildagi kunlar miqdori 360 kunga teng deb olinadi;
Britaniyalik uslub, unga ko’ra bir yildagi kunlar soni 365 (kabisa yilida
366) kunga teng.
Mazkur uslubdan quyidagi valyutalar uchun
hisob-kitoblarni bajarishda
foydalaniladi: funt sterling (GBP), Singapur dollari (SGD), Janubiy Afrika rendi
(ZAR) va gohida yevro.
Xalqaro amaliyotda foiz stavkasining 2 xil belgilanishi mavjud:
O’nlik kasr soni ko’rinishida: masalan, 5.23%
0.0523. Bu erda o’n
mingdan bir ulush bir foizlik yoki baza punktini tashkil qiladi. Yuz baza punktlari
bir foizga teng.
Oddiy kasr ko’rinishida: masalan, 4-3
4%. Oddiy kasr ko’rinishidagi foiz 1
2
dan boshlanadi va kasrning kamayib borishiga qarab 1
64 gacha borishi mumkin.
Biroq xalqaro pul bozorlarida foiz stavkalarining 1
2 dan 1
16 ulushigacha bo’lgan
kotirovkalari keng tarqalgan.
Odatda depozitlarning foiz stavkasi ikki tomonlama kotirovka ko’rinishida
beriladi, masalan:
Do'stlaringiz bilan baham: 
