Bank ishi va investitsiyalar

20.1-chizma.
Valyuta munosabatlarini tartibga solish darajalari
45
 
Tarixan oldin halqaro huquq me’yorlarini hisobga olgan, milliy qonunchilik 
bilan mustahkamlangan milliy valyuta tizimlari vujudga kelgan. Milliy valyuta 
tizimi nisbatan mustaqil bo’lib, milliy chegaradan chiqsa ham, mamlakat pul 
tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi.(20.1-chizma). 
44
Organization of the currency risk management system in Commercial Banks” by Bodrova N. Ye. , Annaorazova 
S. B. “Business Inform” Ukraine 2012 
45
Красавина Л.Н. Мeждународныe валютно-крeдитныe и финансовыe отношeния. – М. : 2000. 
Valyutani tartibga 
solish 
Xalqaro
daraja 
Davlatlararo 
daraja 
Umumdavlat 
daraja 
Tarmoqlar
bo’yicha 
Hududlar 
bo’yicha 
Korporativ daraja 

---

259 
Milliy valyuta tizimi valyuta munosabatlarini tashkil etishning halqaro 
kelishuvlar bilan mustahkamlangan shakli, ya’ni jahon valyuta tizimi bilan uzviy 
bog’liqdir. Halqaro valyuta tizimi XIX asrning o’rtalariga kelib shakllangan. Jahon 
valyuta tizimi faoliyatining xususiyati va barqarorligi, uning tamoyillari jahon 
xo’jaligining tarkibiga, kuchlar nisbati va ilg’or mamlakatlar manfaatlariga 
qanchalik to’g’ri kelishiga bog’liq bo’ladi. Bu shartlar o’zgarishi bilan jahon 
valyuta tizimining davriy inqirozi vujudga kelib, uning barbod bo’lishi va yangi 
valyuta tizimining hosil bo’lishi bilan yakunlanadi. 
Tijorat banklari, milliy, xududiy va jahon valyuta bozorlarida nafaqat o’z 
manfaatlari, balki, birinchi navbatda o’z mijozlari manfaatlarining ximoyachisidir. 
Jahonning yirik tijorat banklari, o’z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish, 
ularning moliyaviy manfaatlarini ximoya qilish va o’z tijorat maqsadlarida jahon 
moliya bozorining yirik markazlarida o’z filiallarini ochganlar. 
Tijorat banklarining o’zlarida va mijozlarida turli sabablarga ko’ra xamda 
turli maqsadlarda xorijiy valyutaga extiyoj paydo bo’ladi.
Konversion operatsiyalar – bu valyuta bozori agentlarining bir mamlakat 
valyuta birligining boshqa mamlakat valyutasiga kelishilgan kurs asosida o’zaro 
kelishilgan summalarga muayyan muddatlarga hisoblangan holda ayirboshlashdan 
iborat bitimlaridir. 
Yuridik jihatdan konversion operatsiyalar valyutalar oldi-sotdisi bitimlari 
hisoblanadi. 
Ingliz tilida konversion operatsiyalarga nisbatan Foreign Exchange 
Operations (qisqacha forex yoki FX) atamasi qabul qilingan. 
Konversion operatsiyalar muddatlariga qarab 2 guruhga ajratiladi: 

Spot turidagi operatsiyalar, yoki joriy konversion operatsiyalar; 

Forvard yoki muddatli konversion operatsiyalar. 
Ikki guruh konversion operatsiyalar o’rtasidagi farq valyutalash sanasida 
mujassamlashgan. Xalqaro amaliyotda qabul qilinishi bo’yicha, joriy konversion 
operatsiyalar spot shartlari asosida, ya’ni bitim tuzilgan kundan keyingi 2-ish 
kuniga valyutalash sanasi bilan amalga oshiriladi. Joriy konversion operatsiyalar 
xalqaro bozori spot-bozor (spot market) deb yuritiladi. 
Bitim kontragentlari uchun spot hisob-kitoblari shartlari juda qulaydir: joriy 
va keyingi kun davomida zarur hujjatlarni ko’rib chiqish, bitim shartlarini bajarish 
uchun kerak bo’lgan to’lov topshiriqnomalarini rasmiylashtirib olish mumkin. 
Rossiyada va bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda konversion 
operatsiyalar bo’yicha hisob-kitoblarni olib borishning o’ziga xos amaliyoti 
qo’llaniladi. Dollar rubl bozorida joriy (yoki kassa atamasi qo’llaniladi) bitimlar 
“bugun” (today), “ertaga” (tomorrow) va kam hollarda spot valyutalash sanalari 
bilan tuziladi. “Bugun” valyutalash sanasi bilan tuziladigan bitimlar butun ish kuni 
davomida tuzilishi mumkin, chunki kech kirgunga qadar dollarda va rublda 
naqdsiz pul o’tkazmalarini amalga oshirish mumkin (Nyu-York bilan Moskva 
o’rtasida sakkiz soatlik farq mavjudligi sababli tugash vaqti Moskvada 
kechqurunga to’g’ri keladi).

---

260 
Shunday qilib, jahon amaliyotidan farqli ravishda Rossiya valyuta bozorida 
“bugun” valyutalash sanasi bilan bo’ladigan bitimlarni dollar rubl joriy konversion 
operatsiyalari guruhiga kiritiladi. 
Dollarning Kanada dollari bilan bo’ladigan joriy konversiyalari (USD/CAD) 
uchun valyutalash sanasi ertangi kun hisoblanadi (value tomorrow), chunki AQSh 
va Kanada hududiy jihatdan bir-biriga yaqin joylashgan. Bir qator “ekzotik” 
valyutalar uchun ham shu xususiyat xosdir. 
Forvard (muddatli) operatsiyalari (FX forward operations yoki qisqacha 
FWD) – bu valyutalarni avvaldan kelishilgan kurs bo’yicha ayirboshlash 
bitimlaridir, bu bitimlar bugun tuziladi, biroq valyutalash sanasi (ya’ni 
shartnomaning bajarilishi) kelajakdagi muayyan sanaga qoldirilgan bo’ladi. 
Svop (ingl. “swap”, “swop”) – almashuv, almashtirish ma’nosini bildiradi. 
Svop operatsiyasi - bu hisob-kitob sanalari turlicha bo’lgan, taxminan teng 
hajmdagi xorijiy valyutaning bir vaqtning o’zida sotilishi va sotib olinishidir. Svop 
valyuta operatsiyasi bo’lib, valyutaning “spot” shartlari asosida, milliy valyuta 
evaziga sotib olinishi va keyinchalik uni qayta sotilishini ko’zda tutadi. Demak, 
svop operatsiyasi - bu valyutaning miqdor jihatidan teng summalarga, ular 
bo’yicha hisob-kitoblarni turli sanalarda amalga oshirish sharti bilan, bir vaqtning 
o’zida sotib olinishi va sotilishidir. Qisqacha aytganda, svop bu, valyutani so’nggi 
sotuv kafolati bilan vaqtinchalik sotib olishdir. 
Amaliyotda svop, bir vaqtning o’zida valyuta almashuvi bilan bog’liq ikki 
alohida kontraktning imzolanishini ko’zda tutadi. Bu shartnomalar qarama-qarshi 
yo’nalishlar va turli hisob-kitob sanalariga ega. Mazkur shartnomalarning biri 
bo’yicha birinchi valyuta ikkinchi valyuta hisobiga, ma’lum bir sanada yetkazib 
berish sharti bilan sotib olinadi. Ikkinchi shartnoma bo’yicha esa birinchi valyuta 
ikkinchi valyutaga, boshqa sanada yetkazib berish sharti bilan sotib yuboriladi. 
Svop valyuta operatsiyalarini ko’p hollarda banklar amalga oshiradi. Bunda 
ikki bank o’rtasida ikki valyuta bilan almashuv ma’lum bir davrda bo’lib, 
shartnoma oxirida dastlabki valyutalar banklarga qaytariladi. Valyutalar bilan 
almashuv bir vaqtning o’zida tuziladigan, ammo valyutalarni turli sanalarda 
yetkazib berilishi ko’zda tutilgan ikki qarama-qarshi shartnoma shaklida amalga 
oshiriladi: “spot” bir shartnoma bo’yicha va “forvard” boshqa shartnoma bo’yicha. 
Buning natijasida ikkala bank ham “spot” shartlari asosida sotib olingan valyutani, 
to u “forvard” shartlari asosida sotilgunga qadar o’z ixtiyoriga oladi.
Valyuta svopi (Foreign exchange swap) – bu bir xil summadagi va turli 
valyutalash 
sanalaridagi 
ikki 
qarama-qarshi 
konversion 
bitimlarning 
kombinatsiyasidir. Svopda muddati eng yaqin bo’lgan bitimning bajarilish sanasi 
valyutalash sanasi hisoblanadi, chunonchi, uzoq muddatdagi qarama-qarshi 
bitimning bajarilish sanasi esa svopning yakunlanish sanasi bo’ladi. Valyuta svopi 
bitimlarining katta qismi 1 yilgacha bo’lgan muddatga tuziladi. 
Riskli pozitsiyalarni ochishni nazarda tutadigan arbitraj operatsiyalardan 
farqli o’laroq, bir qator konversion operatsiyalar bank hisobidan emas, balki mijoz 
hisobidan va uning talabi bilan amalga oshiriladi, bular mijoz konversiyalaridir. 
Mijoz konversiyalarini amalga oshirish tartibi ikki – ichki va tashqi konversiyani 
o’tkazishni nazarda tutadi. 

---

261