Bank hisobi va audit

4. 
Akkreditivlar  bo’yicha  hisob-kitoblar,  ularning  hisobi  va 
rasmiylashtirilishi. 
Hisob-kitoblarning  akkreditiv  shakli  to‘lov  aylanmasida  juda  kam  ulushni 
tashkil  etadi.  Jo‘natilgan  tovarlar  va  ko‘rsatilgan  xizmatlar  uchun  to‘lovni 
kafolatlash maqsadida akkreditiv shakldan foydalaniladi. 
 Akkreditiv-mijozning topshirig‘iga ko‘ra shartnoma bo‘yicha uning kontrogenti 
foydasiga berilayotgan bankining shartli pul majburiyatidir. Akkredetiv so‘zining o‘zi 
lotin tilidan olingan bo‘lib, “ishonchli” degan ma’noni bildiradi.   
Unga  ko‘ra  akkreditiv  ochgan  bank  mahsulot  yetkazib  beruvchiga  to‘lovni 
bajarishi  yoki  boshqa  banklar  tomonidan  akkreditivda  ko‘zda  tutilgan  hujjatlar 
taqdim  qilinganda  va  akkreditivning  boshqa  shartlari  bajarilganda  ularga  bu 
to‘lovlarni bajarish uchun vakolat berishi mumkin.   
Akkreditivlar  ochilganda  akkreditiv  ochgan  bank  to‘lovchining  shaxsiy 
mablag‘idan yoki unga berilgan kredit hisobidan mol yetkazib beruvchining banki 
tasarrufiga  alohida  “Akkredetivlar”  balans  hisobvarag‘iga  mablag‘larni  o‘tkazib 
bersa,  bunday  akkreditivlar  qoplagan  akkreditivlar  deyiladi.  Akkreditiv  ochgan 
bank xalqaro qabul qilingan andozalar asosida bank-emitent deb yuritiladi.  
Akkreditivlarning  ikkinchi  turi  qoplanmagan  akkreditiv  bo‘lib,  bank  va 
boshqa korxonalar oldidagi majburiyatlarini o‘z vaqtida bajaradigan xo‘jaliklarga 
bunday akkreditivlardan foydalanishga ruxsat etiladi. Qoplanmagan akkreditivning 
qoplangan  akkreditivdan  farqi  shundan iboratki, bunda  to‘lovchi  korxonaning pul 
mablag‘lari  alohida  hisobvaraqqa  o‘tkazib  qo‘yilishi  talab  qilinmaydi.  Bank 
to‘lovchi  hisobvarag‘ida to‘lov hujjatlari kelib  tushganda pul bo‘lmagan  taqdirda 
bank mablag‘lari hisobidan to‘lov berishni kafolatlaydi. Akkreditivning bu turining 
qulayligi  shundaki,  mol  sotib  oluvchining  pul  mablag‘lari  aylanmadan  tashqariga 
chiqib  ketmaydi,  ikkinchi  tomonidan  mol  jo‘natuvchi  korxona  uchun  ham  to‘lov 
kafolatlangan.  Faqat  bank  mablag‘lari  hisobidan  to‘lov  amalga  oshirilganda 
shartnomada kelishilgan miqdorda haq to‘lanadi.  
a) Emitent bankida akkreditivning ochilishi. 
Akkreditiv  faqat  bir  ta’minotchi  bilan  hisob-kitob  qilishga  mo‘ljallangan 
bo‘lishi  mumkin.  Akkreditivning  muddati  va  hisob-kitob  qilish  tartibi  tomonlar 
o‘rtasida tuziladigan shartnomada belgilanadi. 
  Shartnomada: 
-emitent-bankning nomi; 
-akkreditiv turi, uni bajarish muddati va bajarish usullari; 
-mol yetkazib beruvchining akkreditiv bo‘yicha mablag‘ olishi uchun taqdim 
qilinadigan hujjatlar ro‘yxati va ularning aniq tavsifi; 
-tovarlarni jo‘natgandan keyin hujjatlarni taqdim qilish muddati; 
-mol yetkazib beruvchi va oluvchi tomonlar nomi, ularning yuridik adreslari; 
-bajaruvchi bank nomi va boshqalar ko‘rsatiladi. 

---

 
68 
 
Akkreditiv ochish uchun xaridor o‘z bankiga – bank emitentga akkreditivlarni 
ochish  to‘g‘risidagi  arizani  2  nusxada  taqdim  etadi.  Arizada  akkreditiv  ochish 
uchun  asos  bo‘lgan  shartnoma  raqami,  akkreditivning  amal  qilish  muddati, 
akkreditivni  bajaradigan  bankning  nomi,  akkreditiv  ijro  etiladigan  joy,  akkreditiv 
turi,  akkreditiv  bo‘yicha  haq  to‘lanadigan  hujjatlarning  to‘liq  va  aniq  nomi, 
rasmiylashtirish  tartibi,  akkreditiv  bo‘yicha  to‘lash  usuli  va  boshqa  kerakli 
rekvizitlar ko‘rsatiladi.  
Bankda ushbu korxonaga xizmat ko‘rsatuvchi mas’ul ijrochi akkreditiv ochish 
haqidagi arizani olib, uning to‘g‘ri va to‘liq rasmiylashtirilganligi, barcha kerakli 
rekvizitlarning  mavjudligini  tekshirib  ko‘radi.  Shundan  so‘ng  qabul  qilingan 
akkreditiv  ochish  haqidagi  arizaning  birinchi  nusxasiga  o‘z  imzosini,  bankning 
to‘rtburchak  muhr  izi,  arizani  qabul  qilish  sanasi  va  to‘lov  o‘tkazilgan  sanani 
qo‘yadi.  Arizaning  birinchi  nusxasida  ko‘rsatilgan  barcha  rekvizitlar  komputerga 
kiritib elektron to‘lovlar tizimi yordamida to‘langan summani Markaziy bankning 
Hisob  markazi  orqali  mahsulot  jo‘natuvchi  korxona  bankiga,  ya’ni  bajaruvchi 
bankka  jo‘natiladi.  Xaridorning  hisobvarag‘idan  to‘lovni  o‘tkazish  bo‘yicha 
operatsiyalar quyidagi buxgalteriya yozuvlari orqali amalga oshiriladi: 
Debet “Mahsulot oluvchi korxonaning depozit hisobvarag‘i” 
Kredit  “Emitent bankning vakillik hisobvarag‘i” 
Bir  vaqtning  o‘zida  akkreditiv  summasi  akkreditivlarni  hisobga  oluvchi 
ko‘zda  tutilmagan  hollar  hisobvarag‘iga  kirim  qilinadi.  To‘lov  o‘tkazilgandan 
so‘ng  arizaning  ikkinchi  nusxasi  bank  mas’ul  ijrochisining  imzosi,  bankning 
to‘rtburchak muhr izi, to‘lov o‘tkazilgan sana hamda qabul qilish sanasi qo‘yilgan 
holda to‘lovchiga shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma bilan birgalikda beriladi.  
Akkreditivni bajaruvchi bankda akkreditivning ishlatilishi 
Akkredetivni bajaruvchi bank emitent bankdan elektron to‘lovlar tizimi orqali 
to‘lovni  qabul  qiladi.  Bu  bankda  akkreditivlarni  ochish  haqidagi  ariza  2  nusxada 
qog‘ozga chiqariladi: 
-arizaning  birinchi  nusxasi  bank  mas’ul  ijrochisi  tomonidan  imzo  hamda 
bankning muhr izi qo‘yilgan holda bankning kunlik hujjatlar yig‘masiga tikiladi va 
belgilangan tartibda saqlanadi. 
-ikkinchi  nusxasi  “To‘lov  muddatini  kutayotgan  hisob-kitob  hujjatlari”deb 
nomlangan 1-kartotekaga joylashtiriladi. 
 
Emitent  bankdan  qabul  qilingan  to‘lov  summasi  22602  -“Mijozlarning 
akkreditivlar  bo‘yicha  depozitlari”  hisobvarag‘iga  o‘tkazilib,  mahsulot 
jo‘natilib,  bu  haqda  mahsulot  jo‘natuvchi  korxonadan  kerakli  hujjat  taqdim 
qilingunga qadar saqlanadi.  
  
Bu operatsiya quyidagi buxgalteriya yozuvi yordamida amalga oshiriladi.  
Debet    10301 - Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘i”  (yoki 16103) 
Kredit    22602  - “Mijozlarning akkreditivlar bo‘yicha  depozitlari”  
Mahsulot  yetkazib  beruvchi  korxonaga  akkreditiv  ochilganligi  to‘g‘risida 
bank xabar beriladi.  

---

 
69 
 
Mahsulot  yetkazib  beruvchi  korxonaning  talab  qilinguncha  saqlanadigan 
hisobvarag‘iga mijozning akkreditivlar bo‘yicha hisobvarag‘idan pul mablag‘larini 
o‘tkazish quyidagi buxgalteriya yozuvi orqali amalga oshiriladi: 
  
Debet    22602  - “Mijozlarning akkreditivlar bo‘yicha  depozitlari”  
Kredit    20200  “Mijozlarning  talab  qilinguncha  saqlanadigan  depozitlar” 
hisobvarag‘i. 
 
Mijozlarning  qaysi  mulkchilik  shakliga  asoslanganligiga  qarab  20200 
hisobvaraqning tegishli yordamchi (subschyot) hisobvaraq nomeri olinadi.  
Shunday  qilib,  akkreditiv  mahsulot  yetkazib  beruvchi  korxonaga  xizmat 
qiluvchi bankda quyidagicha yopiladi: 
a)  akkreditiv  muddati  tugagandan  keyin  bajaruvchi  bank  akkreditiv 
yopilganligi to‘g‘risida emitent bankka xabar beradi; 
b) mahsulot yetkazib beruvchining muddatdan oldin akkreditivni ishlatishdan 
voz  kechish  to‘g‘risidagi  arizaga  ko‘ra,  mahsulot  yetkazib  beruvchining  keyingi 
akkreditivdan  foydalanishdan  voz  kechishi  to‘g‘risidagi  arizasiga  asosan  bank-
emitentga bajaruvchi bank tomonidan bildirishnoma yuboriladi; 
Yuqorida  ko‘rsatib  o‘tilgan  operatsiyalarni  quyidagi  sxema  orqali 
umumlashtiramiz. 
 
1-sxema