Bakı şəhər Neft Muzeyinin mövzu-quruluş planı

5. Neftin orta əsrlərdə hərbi məqsədlərlə və məişətdə istifadəsi– VI – XVIII əsrlər.
Orta əsrlərdə neft hərbi texnikada və məişətdə geniş tətbiq olunurdu. VII əsrdən başlayaraq bizanslar artıq Abşerondan gətirilmiş neftdən Konstantinopolda yaşayan memar Kollinikin 1650-ci ildə təkmilləşdirdiyi “oleum incendarium”, yəni “yunan odu”ndan hərbi məqsədlər üçün fəal istifadə edirdilər. Yunanlıların dərin sirr kimi saxladıqları çoxsaylı reseptlərdən birində yazılır: “təmiz kükürd, neft, çaxırdaşı, qatran, duz, ağac yağını götür, onların hamısını birlikdə yaxşıca bişir və bu tərkibə əskini batır və yandır. Belə odu yalnız qum və sirkə ilə söndürmək olar”. Beləki, qaleraların (çoxavarlı hərbi gəmi) burnunda yerləşdirilmış “yunan odu” düşmənin üzərinə od püskürürdü. Hərbi məqsədlər üçün neftdən istifadə olunması çox zaman döyüşün müqəddəratını həll edirdi. Bizanslar tərəfindən bu oddan həm düşmənin dəniz hücumunu dəf etmək, həm də mühasirəyə alınmış şəhərlərin binalarının dam örtüyunü və divarlarını yandırmaq üçün istifadə olunurdu və bu məqsədlə od oxların ucuna yaxılır və ya sadə qumbaraların içinin tərkibinə daxil edilirdi.
Bizanslar tərəfindən bu od qarışığı VII əsrdə ərəblərin onların paytaxtı Konstantinopola hücumu zamanı tətbiq olunmuşdu. Ərəblər çoxsaylı gəmilərlə şəhərə yaxınlaşdıqda , bizanslılar dənizə yanar qatışıqdan axıtmış, sonra ona od vurmuşlar. Hücum edən tərəfdə bundan çaxnaşma yaranmışdır ki, bu da bizanslara ərəb donanmasını məhv etməyə yardım etmişdir. “Yunanlarda ildırıma bənzər alov vardır. Onlar bu alovu bizə yönəltdilər və qarşılarına çıxan hər şeyi yandırdılar, bu səbəbdən onlara qalib gəlmək mümkün deyil”.
Bizanslar “yunan odu”nun tərkibini uzun illər gizli saxlaya bildilər. Yalniz XII əsrdə ərəblər onun sirrini aça bilmişlər. Bu silahdan bir neçə yüzilliklər istifadə olunurdu, lakin 1189-cu ildə ikinci Lüteran kilsəsi, “yunan odu”ndan çoxsaylı insan tələfatı baş verdiyini nəzərə alaraq, onun Avropada istifadə olunmasını qadağan etdi.
Ərəblər Azərbaycan ərazilərini, o cümlədən Dərbəndi işğal etdikdən sonra (VIII əsr), onların sərkərdələri burada ehtiyat neft ambarları tikmişlər. Ərəblər və farsların ordularında xüsusi neftatan dəstələr olmuşlar. Yüzilliklər ərzində neft hətta barıtdan da qorxulu silah hesab olunmuşdur. Ona görə də həm Sasanid hökmdarları, həm də ərəb xəlifələri həmişə Abşeronda vəziyyəti nəzarətdə saxlamış və Bakı neftinin hasilatını diqqətlə izləmişlər. Ərəb xəlifəliyi dövründə Abşeronda neft hasilatı o qədər yüksək imiş ki, hətta xəlifəlik ondan gələn gəlir hesabına, Azərbaycanı ərəb əsarətindən xilas etməyə çalışan Xəzər xaqanlığına müqavimət göstərmək üçün, şimal sərhədlərində qoşun hissələri saxlaya bilirdi.
Bu barədə Prisk Pontiyski (V əsr), Əbul Həsən Əbu Əli ibn Hüseyn Məsudi (X əsr), Marko Polo (XIII əsr) və b. tarixçilər və səyahətçilər məlumat vermişlər.
Şərqdə odlu silah geniş yayılan dövrədək (XVI əsrə qədər) neft çox qorxulu silah idi. Maraqlıdır ki, rus knyazı İqorun kıpçak xanı Qonçaka məğlubiyyətinin bir səbəbidə sonuncunun ”gizli silaha” malik olması ilə də izah olunur. Tarixçi V.N.Tatişevin fikrincə, kıpçaqların od atan mərmisi olmuşdur və onun köməyi ilə onlar 1184-cü ildə İqorla savaşda qalib gəlmişlər. Yanar qarışıq hazırlamaq üçün onlar Kerç və ya Tamanda olan neft mənbələrindən istifadə etmişlər.
Abşeronda neftin istehsalı e.ə. VIII-VI əsrdən, emalı isə XIII əsrdən məlumdur. Bakı şəhəri VII-VIII əsrlərdə Abşeron yarımadasının cənub sahilində mövcud olan yaşayış məntəqələrinin yerində yaranmışdır və bunda da neftin mövcudluğu çox böyük rol oynamışdır. Yerli əhali qədim dövrlərdən neftdən təsərrüfatda və məişətdə istifadə edirdilər. Onun köməyilə evləri istilədir, çıraqları və əhəngi yandırır, onun qatılaşdırılmışı ilə evlərin damı örtülür və hətta müalicə edirdilər. Neftdən müalicə vasitəsi kimi ilk istifadə edənlər çobanlar olmuşlar. Onlar qoyun və dəvələri qoturluqdan qorumaq üçün zədələnmiş xəstə yerlərə neft yaxırdılar, nefti isə onun təbii olaraq yer səthinə çıxdığı yerlərdən yığırdılar. Neftdən həmçinin sürtünən əşyaların arasını yağlamaq məqsədilə də istifadə edirdilər. Lakin qədim dövrdə neftə tələbat çox da böyük deyildi.
Arxeoloji məlumatlar göstərir ki, hətta qədim Kabalakada (o, VI əsrdən Qafqaz Albaniyasının paytaxtı idi), yəni Xabalada (indiki Qəbələdə) evlərin dam örtüyü qırdan imiş. Ərəb tarixçisi Əbu-İshaq əl- İstəxri (X əsr) göstəriri ki, bakılılar odun olmadığı üçün isitmə üçün neft hopmuş torpaqdan istifadə edirmişlər (İ.M.Qukin “Neft elmi haqqında”).
Müalicəvi xassələrə malik olan Naftalan nefti də qədimdən müstəsna vasitə kimi bütün dünyada məşhurdur. Hələ qədim dövrlərdə Asiyanın müxtəlif guşələrindən, eləcə də uzaq Hindistandan Azərbaycana üz tutan minlərlə adam müxtəlif xəstəliklərdən xilas olmaq üçün buradan naftalan nefti aparır, öz vətənlərində həmin neftin köməyi ilə müalicə olunurdu. Naftalan nefti ilə yüklənmiş tuluqlar dəvə karvanlarında buradan həm qərb, həmdə şərq ölkələrinə yollanırdı.
Marko Polo da Abşeron neftinin tibbi məqsədlər və işıqlandırma üçün istifadə olunduğunu bildirir. Uzaq Şərqə (1271-ci il) səfəri zamanı yolu Azərbaycanın cənubundan, Təbriz şəhərindən keçən Marko Polo ilk avropalılardandır ki, Azərbaycan ərazisində çıxarılan naftalan neftinın istifadəsi barədə özünün “Böyük Tatarıstan haqqında” əsərində belə məlumat verir. O yazırdı: ” Gürcüstanla sərhəddə böyük yaq yağ mənbəyli quyu var, özü də lap çox... Yeməli deyil, yandırmaq, qotur və qartmaqlı dəvələrin dərisinə sürtmək olar. Bu yağ üçün uzaq yerlərdən gəlirlər, onu ölkənin hər yerində yandırırlar”. Bu məlumatdan nəticəyə gəlmək olar ki, neft yalnız təsərrüfatın bir çox sahələrində deyil, həmçinin müalicə vasitəsi kimi də istifadə edilirdi. Bakı neftinin müalicəvi xüsusiyyətləri qədim zamanlardan qeyd olunur, onun vasitəsilə bir sıra xəstəliklər müalicə edilirlər.
Marko Polo bizim əcdadlarımızın qazdan məişətdə istifadəsindən belə yazır ki, o Asiyanı səyahət edərkən bir məşhur xanın evində gecələməli olur və çox təəcüblənir. Belə ki, saray yerdən gil, bambuk və yaxud da içi ovulmuş ağac borularla çıxan yanacaq qazla qızdırılır və işıqlandırılırdı.
Bakı nefti haqqında xronoloji cəhətdən növbəti məlumata biz italiyalı İosofato Barbaronun yol qeydlərində rast gəlirik. O, Azərbaycan hökmdarı Uzun Həsən Ağqoyunlunun sarayında Venetsiya respublikasının səfiri idi. 1474-79-cu illərdə o, Təbrizdə Ağqoyunluların sarayında yaşamış, amma Bakıda olmamışdı. Lakin Bakı haqqında eşitdiklərini belə yazmışdı: ”Dənizin (söhbət Xəzərdən gedir) bu hissəsində Ba-ka adlı başqa bir şəhər var , dəniz də buna görə Bakı dənizi adlanır, onun yaxınlığında ucalan dağdan çox üfunətli yağ axır ki, onu gecələr çıraqlarda yandırırlar və ildə iki dəfə dəvələrin dərisinə sürtürlər, çünki sürtməsələr dəvələrdə qoturluq olar”.
Kolumbun Amerikaya səfəri zamanı (1494-1502-ci illər) Trinidad adasında əhalinin bitum (asfalt) yığaraq ondan sement düzəltdikləri barədə yazılmışdır.
Rusiyada neftin istifadəsi barədə ilk yazılı məlumatlar XVI əsrə aiddir. Səyahətçilər yazırdılar ki, Timano-Peçorinck rayonunun şimalında Uxta çayı ətrafında yaşayan xalqlar çay səthindən yığdıqları neftdən tibbi məqsədlərlə və sürtgü yağları qismində istifadə edirlər.
Qədim zamanlarda digər ölkələrdə də neft məişətdə müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunurdu. Məsələn, Genuyanın (İtaliya) küçələri Zante adasında çıxarılan neftlə işıqlandırılırdı. Nefti rənggarlıqda boyaların hazırlanmasında həlledici məhlul kimi, meyvəli bitkilərin ziyanvericilərinə qarşı mübarizədə istifadə edirdilər. Belə ki, neftin bitum və ya kükürdlə qarışığı meyvəli bitkilərin “tənbəl qurdlar”dan və qarışqalardan qorunma vasitəsi idi.
Seneka çayının (ABŞ) yanında neftin üzə çıxması da məlumdur, onu Seneka yağı adlandırırdılar və müalicə məqsədilə istifadə edirdilər.
İngilis missioneri Con Kartrayt 1560-cı ildə Bakıda gördüklərindən yazırdı: “Bakının yaxınlığında yerin altından ...yerin səthinə çoxlu miqdarda qara yağ çıxır və o İranın hər yerində işıqlandırma üçün istifadə olunur”.
1568-ci ildən 1574-cü ilədək davam edən səfərində ingilis ticarət şirkətinin agentı C.Düket Bakı nefti haqqında aşağıdakıları yazırdı: Bu yağ evlərin işıqlandırılması üçün bütün ölkəyə xidmət edir. Rəngi qaradır və “nefte” adlanır...”.
Məşhur türk səyahətçisi Övliya Çələbi (XVII əsr) Bakı neftindən yazırdı: “Onu Özbəkistan, İran, Kürdüstan, Gürcüstan, Dağıstanla sərhəd qalalara göndərirlər və onu həmin yerlərdə işıqlandırmaq məqsədi ilə istifadə edidilər.O şəhərlər və qalaların mühafizəsi üçün hərbi ehtiyat tədbiri kimi zəruridir”.
Moskva dövlətinin “Piyada (və ya top) ehtiyatlarının siyahıları” sənədlərində (1637-ci il) hərbi qeydlərin arasında qeyd olunurdu ki, Bakı nefti yanar halda qorxulu silaha çevrilir.
Е. Kempferin (1683-cü il) yazdığına görə neft “çıraqlarda və məşəllərdə yandırılan yağ” kimi işlədilirdi. Kənd sakinləri gün altında qatılaşıb bərkiyərək qır şəklinə düşən nefti yerin səthindən yığıb hamam qızdırmaq üçün arabalarda şəhərə və uzaq kəndlərə aparırdılar. Kempfer yazır ki, ağ neft əşyaları pardaxlamaq, lak hazırlamaq üçün də işlədilirdi.”O üstünə yaxıldığı qabları misilsiz şəkildə parıldadırdı; işlənməkdən qaralan əşyalar onunla (ağ neftlə) pardaxlanarkən parıltı dərhal bərpa olunurdu.”
Neftin sonrakı zamanlarda təbabətdə istifadəsi barədə məlumatlar da maraq doğurur. 1721-ci ildə bir fransalı həkim neftin və asfaltın (yəqin bitum nəzərdə tutulur) müalicəvi xüsusiyyəti barədə hətta dissertasiya müdafiə etmişdir. Həmin ildə Jonser adlı bir şəxs Oqayo çayının axarında olan neft mənbəyini təsvir edir və göstərir ki, neft “ağrıları sakitləşdirir”.
1730-cu ildə Qafqazda xıdmət edən mayor İ.Herber Abşeronda neftin istifadəsinindən belə danışır: “... bu neft İranın bir çox vilayətlərinə daşınır, şam və ya çıraq yağı kimi istifadə olunur... Neft quyularının yanında daim alovlanan torpaq var... bu alovda çoxlu əhəng yandırırlar. İşçilər... öz komalarında yarım fut dərinliyində çala qazır, bu çalaya qamış qoyur, sonra yanan odu qamışın üstündə saxlayırlar və bu zaman yerdən gələn neft kabusu alovlanır və şam kimi yanır... və bununla bütün komanı işıqlandırır”.
Bir çox müəlliflərin Suraxanı qaz mənbələrinin yalnız dini mərasimlər üçün istifadə olunduğu barədə məlumatları həqiqətə uyğun deyildir. Bu qaz yerlı əhali tərəfindən praktiki işlər üçündə istifadə olunurdu. Bunu, XVIII əsrdə, 1741-cı ildə Bakını ziyarət edən rus-ingilis ticarət şirkətinin müdiri İ.Qanvey də təsdiq edir. O, “Xəzər dənizində indilis ticarətinə tarixi baxış” kitabında (1754-ci il) göstərir ki, bakılılar hələ qədım zamanlardan təbıı qazdan xörək bişirmədə, suyun qaynadılmasında, əhəngin bişirilməsində istifadə edirlər; Suraxanı ağ nefti isə nadir tapılan olub, müxtəlif ölkələrə ixrac olunurdu; ondan qıcolma, daş xəstəlikləri və döş qəfəsi ağrılarında istiadə edirdilər”. Bu barədə 1784 – cü ildə Bakıda olmuş digər bir ingilis səyyahı Q.Foster də yazmışdır.
XVII-XVIII əsrlərdə neftin Amerika qitəsində müalicə məqsədləri üçün istifadə olunması barədə də məlumatlar var. XVII əsrin ortalarında fransız missioneri pater Cozef de lya Roş de Alyen Qərbi Pensilvaniyanın içərilərində sirrli “qara sular” aşkar etmişdi. Şimali Amerikanın aborigen əhalisi hindular onu üzlərinə sürtdükləri boyalara qatırdılar. Bu “qara sular” dan, yəni neftdən pater Cozef de lya Roş de Alyen özünün məşhur möcüzəli məlhəmini (balzamını) düzəltmişdi. Avropanın çox ölkələrində ondan dərman kimi istifadə edirdilər. Hındular və qitə işğal olunduqdan sonra neftin yer səthinə çıxdığı bölgələrin sakinləri ən sadə yollarla – neftli suyun üzündən onu süzməklə və ya hər hansı əski parçasını həmən suya salmaqla ona hopmuş nefti sıxmaqla əldə edir və ondan dərman hazırlamaq üçün istifadə edirdilər.
Yüz illərlə İndoneziyanın (Hollandiyaya məxsus Şərqi Hindistan) Sumatra adasındakı cəngəlliklərdə neftin üzə çıxması nəzərə çarpırdı və bu “yer yağı”nın az miqdarı “barmaqların bükülməməsi” xəstəliyinin müalicəsi və ənənəvi təbabətin başqa tələbləri üçün istifadə olunurdu.
Bir çox xalqlar neftdən təbabətdən başqa, həmçinin bağların və üzümlüklərin ziyanvericilərdən qorunmasında da istifadə ediblər. Təbiətşünas Fridrix Biberşteyn Qafqaza səyahəti zamanı (1796-cı il) öz elmi əsərlərində qeyd edir ki, Abşeron neftinin ən böyük bazarı Gilyandır, çünki onlar ipək almaq üçün bəslədikləri barama qurdlarını neftlə yemləyirlər və həmçinin, inanclarına və ya əldə etdikləri təcrübəyə görə hamısı hesab edirlər ki, neft tək maddədir ki, onu evləri işıqlandırmaq istifadə etdikdə, yetişdirdikləri böcəklərə (barama qurdlarına) ziyan vurulmur.
Hələ XVII-XVIII əsrlərdə Rusiyanın mərkəzi vilayətlərinə Bakıdan neft gətirilirdi. Ondan təbabətdə, rəssamlıqda, boyaların durulaşdırılmasında və həmçinin hərbi məqsədlər üçün (qumbaraların, küləkdən sönməyən şamların və “əyləncə üçün atəşdə” “işıq saçan” güllələrin hazırlanmasında) istifadə edirdilər. Neft bahalı məhsul idi. Məsələn, Moskvada 1575-1610-cu illərdə tərtib olunmuş ticarət kitabında göstərilir ki, bir vedrə neftin qiyməti eyni ölçüdə çaxırın qiymətindən 3-4 dəfə baha imiş.
Buna baxmayaraq, 1840-cı ildə Peterburq Elmlər Akademiyasının “başbilənləri” Bakı neftinin nümunələrinin təhlillindən sonra belə bir qənaətə gəlmişdilər ki, “ bu pis qoxulu maye” yalnız araba təkərlərini yağlamağa yarayar.
1849-cu ildə Kirs adlı bir amerikalı işbaz neftin bütün xəstəliklərə qarşı “universal” maddə olduğunu reklam edirdi. O illərdə Bohemdə (Çexiya) Teherin gölündən çıxarılan neft uzun zaman bütün xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunurdu və “müqəddəs Kvinirus yağı” adlanırdı. Rumın kəndi Doftanesdə yerli əhali neftdən vərəm xəstəliyini müalicə etmək üçün dərman kimi istifadə edirdi.
1862-ci ildə Leypsiqdə (Almaniya) efir yağı, mərhəm və s. istehsal edən “Hirtsel və Herkard” zavodu tikilmişdi. 1880-ci ildə Şredber qatranlı şistlərin destilləsindən “ixtiol” məhsulu aldı, üç ildən sonra isə Unna adlı bir nəfər bu mərhəmi təbabətdə tətbiq etdi.
1890-cı ildə E.İ. Yeger familiyalı bir alman mühəndisi Azərbaycanda Goran (indiki Naftalan) ağır neft yatağında sahə almış, neft istehsalı üçün 250 m dərinliyə ilk qazma quyularını qoymuşdur. Lakin onun ümidləri boşa çıxmışdır, çünki bu neftin tərkibində benzin fraksiyaları yox idi, o ağır idi və yanmırdı. E. Yeger iflas olmaq ərəfəsində idi. Elə bu zaman o, yay aylarında buraya yüzlərlə insanın gələrək, bu neftlə dolmuş gölməçələrə girdiyini müşahidə edir. Yerlı əhalidən bu neftin müalicəvi xüsusiyyəti və müalicə üsullar barədə ətraflı məlumat aldıqdan sonra E.Yeger yanmayan ağır neftdən “naftal” (yəqin ki, “Naftalan” sözüdə buradan yaranıb) adlandırdığı mərhəm istehsal edən kiçik bir zavod tikir. Gürcüstanda “Yeger və K°” və “ Georq List” fabriki naftaldan tərkibində kalsium sabunu olan mərhəm hazırlayırdılar. E. Yeger müalicə məqsədilə “neft vannaları” təşkil etmışdi. Bu iş çox böyük müvəffəqiyyət əldə etdi, fabrikin məhsulları və xam neft özü Almaniyaya daşınmağa başlanıldı və 1896-cı ildə naftaldan dərmanlar hazırlayan iki səhmdar cəmiyyət – “Naftalan Maqdeburqda” və “Naftalan Drezdendə” fəaliyyətə başladı. Drezden səhmdar cəmiyyəti naftalın tətbiqi ilə bağlı dərslık nəşr etdirdilər və oraya E.Yegerin məqalələrindən başqa 600 həkimin rəyidə daxil edildi. Yeger mərhəminin istehsal üsulu məxfi saxlanılırdı, mərhəmlər özləri isə çox ölkələdə az qala bütün xəstəlıklərə qarşı möcüzəli bir müalicə vasitəsi kimi reklam olunurdu. Belə bir fakt da məlumdur ki, rus-yapon (1904-1905 –ci illər), I Dünya müharibələri (1914-1918 –ci illər) zamanı hər bir yapon və alman əskəri naftal mərhəmi ilə təchiz olunmuş və məsləhət görülmüşdü ki, don vurmadan qorunmaq və güllə yarasında, yanıqda və dəri-zöhrəvi xəstəliklərdə ondan müalicə vasitəsi kimi istifadə olunsun. Hətta Yapon əskərlərinin təchiz olunduqları mərhəm qabının üzərində qısa, lakin çox ümidverici bir yazı vardı: “Kimdə bu məlhəm varsa, o heç bir yaradan qorxmasın”.
Təxminən XX əsrin 30-cu illərində təbabət müalicə vasitəsi kimi ozokeritdən (neftdən alınan məhsul) istifadə etməyə başlamışdır. Bu müalicə vasitəsindən Çələkən adasının (Türkmənistan) sakinləri qədimdən oynaqların müalicəsində istifadə edirmişlər.
Göründüyü kimi, neftin müxtəlif sahələrdə istifadəsi nəinki Yaxın Şərqdə, eləcədə Azərbaycanda da uzun və tarixi bir dövrü əhatə edir. Maraqlıdır ki, orta əsrlərə qədər hansısa bir müəmmalı şəkildə neftin tətbiqi Avropanın çox hissəsinə məlum deyildi, halbuki, Avropanın bir çox yerlərində - Bavariyada, Elzasda, Hannoverdə, Qalisiyada, Po çayının vadisində, Siciliyada və bir çox başqa yerlərdə insanlar neftin yer səthinə çıxmasını müşahidə etmişdilər və bunu orta əsrlərdən gələn məlumatlar təsdiqləyir. Ola bılsin ki, buna səbəb, keçmiş zamanlarda bitumun əsas mənbələrinin Roma imperiyasının xaricində mövcud olması idi ki, buda onun Qərbdə istifadəsinin yayılmasına mane olurdu.
Maraq doğuran məqamlardan biri də odur ki, Bakıda və Abşeronda neft çıxarılması haqqında məlumat verən Qərbi Avropa mənbələrində neftin hərbi işdə tətbiqindən çox az danışılır, halbuki Şərq mənbələrindən yaxşı məlum olduğuna görə orta əsrlərdə hərbi texnikada, xüsusən qalaların müdafiəsi zamanı neftdən geniş istifadə olunmuşdur.
Demək olar ki, XIX əsrin sonu- XX əsrin əvvəlinədək neft məişətdə əsasən otaqların işıqlandırılması, tibbi məqsədlər üçün, araba təkərlərinin və azacıq mexanizmlərin yağlanmasında istifadə olunurdu. Lakin XX əsrdə texnikanın həddən artiq inkişafı neftin əhəmiyyətini dünya miqyasında xeyli artırdı. İndi neft - yerin damarlarından axan qandır, “qara qızıldır”, neft dünyada ən qiymətli yanacaqdır.