Bakı şəhər Neft Muzeyinin mövzu-quruluş planı

2. Zərdüştlük dövrü
Təxminən e.ə. 3000-ci ildə yazılmış sənədlərdə Orta Şərqdə “əbədi oddan” danışılırdı. Güman ki, söhbət təbii qazın yer səthinə çıxdığı yerlərdən gedir. Şumer və assuriya kahinləri bunu ilahi səsin işarəsi kimi qiymətləndirirdilər.
Yəhudi rəvayətində deyilir ki, əcdadlarının İrana köçürülməsi zamanı onlar qatılaşmış suyu olan quyu açmışlar və bu suyu bərk közərdilmış qurban daşına tökərkən alovlanırmış. Bu yer müqəddəs sayılmış və “neftar” (yəni paklanma) adlandırılmışdır.
Oda sitayiş müxtəlif xalqlar arasında çox geniş yayılmışdı. Skiflər və qotlar, romalılar və yunanlar, Haldeyin əhalisi və b. odu müqəddəs sayırdılar. “Sönməz odlar” çox yerlərdə məlum idi. Onlar Yava adasında (İndoneziya), qədim Midiyada, Suzda (İtaliyanın Torino vilayətində şəhər) və İranda var idi.
Sibir xalqlarında da oda inanc və sitayiş vardır. Məsələn, Şərqi Sibirin yerli əhalisi olan evenklər hesab edirlər ki, 1908-ci ildə baş verən Tunqus partlayışını törədən od Tanrısı – Ağdının qəzəbidir ki, ətrafda olan bütün canlıları məhv etmişdir.
Siciliyalı Diador yazırdı ki, Apollon ölkəsinin sərhədlərində “nimfeum” adlı qaya var və onun altından qaynar su və bitum fəvvarəsi axır. Orada torpaq qızmardır. Başqa bir müəllif – Eliyen – göstərirdi ki, İonik körfəzinin sahilində yaşayan apollanatların yerdən axan qatran mənbəyi, mənbəyin yanında isə “əbədi məşəl”in nəhəng sütunu var idi.
Bu qəbildən odlar Çinin Yunan, Şu-Çuan, Kyansi və Şansi əyalətlərində də məlum idi.
Lakin o dövrdə dünyada məlum olan “od mənbələri”ndən ən güclüsü Bakı ətrafında olanlar idi və təsadüfi deyildir ki, onları bu qədər təsvir ediblər.
Bütpərəst kahinlər də – onları qədim Azərbaycanda və İranda maq (mağ) adlandırırdılar - öz məbədlərində neftdən müqəddəs od kimi istifadə edirdilər.
“Təbabət tarixi” kitabının müəllifləri göstərirlər ki, neft hələ qədimdən dini mərasimlərdə istifadə olunurdu, həmçinin şəfa tanrısının kahinləri müalicə ilə də məşğul olurdular. Bu yolla neft, “həkim-kahin”lərin əlində təbii neft mənbələrini ələ keçirməyə imkan verən vacib bir vasitə idi.
Bibliyanın əsas bölmələrindən olan Əhdi-Ətiqdə (Vetxiy Zavet) Midiya (Azərbayzan ərazisində mövcud olmuş qədim dövlət – e.ə. VII əsrdən yeni eramıza qədər) və midiyalılar haqqında yazılır ki, onlar da hebrlər (atəşpərəst farslar) kimi eyni dinə -Hömrüzə (Hörmüzə) - Ormuzda - Ahura-Mazdaya, yəni odun (atəşin) timsalında ilahi varlığa - Tanrıya sitayiş edirlər.
Əbədi müqəddəs od mənbəyi olan Bakı neftinin müəmması (sirri) isə atəşpərəstlərin peyğəmbəri Zərdüştün (Zaratuştranın) dininin dünyaya gəlməsindən xeyli əvvəl yaranıbdır. Zərdüşt barədə isə Hüseyn Cavid belə yazıb: “Axır gününədək çalışıb o da, bəşər övladını çatdırsın oda”.
Abşeron yarımadasında yanar qazlı neft yataqları Zərdüşt dininin (yunanlar onu Zoroastr adlandırırlar) davamçıları- məzdəkilər üçün dini ehtiram timsalı idi (hələ e.ə. VI əsrdə Abşeronda atəşpərəstlərin məbədi olub və bu məbədlərdə yerin altından çıxan müqəddəs sönməz ocaqlar yanırdı).
1964-cü ildə Qız qalası”nın yaxınlığında 4 metr dərinlikdə arxeoloqlar yaxşı saxlanılmış od mehrabı (səcdəgahı) aşkar etmişdılər. Bu qəbildən mehrablar iri məbədlərin hər iki tərəfində tikilirdi. Hal-hazırda söhbət Ahura Mazdaya və onun 6 “aməşaspent”lərinə (əbədi müqəddəslər) həsr olunmuş qədim məbəd haqqında gedir. Arxeoloqların fikrincə, belə mehrablarin ən azı 4000 il yaşı vardır. Və onlar odda olan maye allahı, yəni neft allahı – Alam Napatanın (çox ehtimal ki, nafta-neft sözüdə bundan yaranıb) şərəfinə ucaldılırdı. Alovun və neftin izləri mehrabın sütununun üst hissəsində nəzərə çarpırdı. Sütunun üstünə xüsusi cam qoyulurdu və içinə isə neft tökülərək yandırılırdı. Bu məlumatlar, artıq qədim dövrlərdə, ən azı 4-5 min əvvəl, Abşeronda neftin ayin-sitayiş mərasimlərində istifadə olunduğunu ehtimal etməyə imkan verir. (Bu, “Qız qalası”nın da tarixinin daha qədim dövrlərə - atəşə pərəstiş dövrünə aid olduğunu göstərir və burada yanar odlar olduğu üçün “qızınmaq” yeri kimi də qəbul edilə bilər).
Beləliklə, qədim Zərdüşt dininin davamçıları – atəşpərəstlər (məzdəkilər) çox uzaq keçmişdə özlərinin Abşeronda məbədlərini yaratmışlar. Bu məbədlərdə yerin təkindən çıxan qaz – “əbədi məşəl” yanırdı. Göylərin müqəddəs etdiyi bu məkanda ucadılan məbədlərdə ibadət etməyə bütün atəşpərərəstlər can atırdılar. Bəziləri hətta burada ölməyə gəlirdilər.
Abşeron kəndi Suraxanının ətrafı qədimlərdən təbiətin qeyri-adi nadir hadisəsi – yerdən çıxan yanar təbii qazla məşhur idi. Atəşə səcdə edən zərdüştçülər üçün bu nadir hadisə xüsusi məna kəsb edirdi. Onlar hesab edirdilər ki, bu alov ildırımın səmadan yeri vurması nəticəsində yandırılıb. Atəşi üç pilləyə - adi alov, daxili alov və yüksək alova ayıran zərdüştçülərdə sonuncu ən ali alov – Atəş Bəhram sayılırdı.
Azərbaycandakı xaçpərəstlər üçün də od yanan yerlər dini əhəmiyyətə malik idi. Bu, ilahi mərhəmətin işarəsi idi və onları mələklər yandırırdı. Azərbaycanlılar inanırdılar ki, bütün bu odlar yalnız “Qiyamət Günü” sönəcək.
Bakı ətrafında qazın çıxması haqqında yazılı mənbələr V əsrdə yazılmış “Qotların tarixi” kitabında qalıb. Əsərin müəllifi bizans diplomatı Prisk Paniyski IV əsrdə hunların Xəzər dənizi boyunca Midiyaya yürüşündən danışaraq qeyd edirdi: “sonra onlar digər yola döndülər və su altı qayadan qalxan odu keçərək … vətənə çatdılar”. Bu məlumat Rusiyalı tədqiqatçı N.V.Xanıkova görə “şübhəsiz, Bakının əbədi odlarına aiddir”.
Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş Paytakaran əyalətində (paytak-yəni paytaxt-mərkəz, Aran (Arran) isə düzənlik yer) adı çəkilən vilayət və şəhərlər arasında Atəş-i-Baqavanda (Atşi Baqavan) vardır, mənasıda “Tanrının şəhərinin odları” deməkdir (Atəş-od, Baq-boq-tanrı, van- an- məkan, yer, şəhər mənasını daşıyır). VII əsr gürcü salnamələrində də Bakının adı – Baqavan kimi göstərilir.
Azərbaycan sözüdə odla bağlıdır – “azər - od, alov”, “bay – varlı,bollu və ya baq - boq, Tanrı, ilahi” , “can – ruh, bədən, məcazi mənada insan anlamıdır” və ya “an – yer, məkan” deməkdir. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Azərbaycan sözü – Odun, alovun çox olduğu və ya Tanrının insanlara od bəxş etdiyi məkan mənasın daşıyır (başqa təfsirlərdə ola bilər). Məhz bu səbəbdən də bütün dünyada neft və qaz diyarı kimi tanınan ölkəmizə “Odlar yurdu” deyirlər.
Sonra Paytakaranda Spandaran-Peroj (İsfəndiyar-Firuzdan təhrif olunmuş) və Ormuzd-Peroj (Ormuzd-Firuz) toponimləri qeyd olunur. Yəqin ki. bunlar Sasani şahı Firuzun dövründə Şirvan, Aran və Muğanın zərdüştlərin oda sitayiş etdiyi məbəd vilayətlərinin adları ilə əlaqədardır. Ormuzd-Peroj toponimi VII əsrdə “Sasanilərin qanunnaməsi”ndə Sasani dövlətində zərdüştlüyün yeddi əsas məbədlərindən biri kimi qeyd olunur.
Abşeronda üç müqəddəs alov ocağı – Atəşgah (bəzən “Atəşgədə” də deyilir) olubdur: - biri Suraxanıda, o biri Pirallahıda, üçüncüsü isə Şubanı dağlarında. Atəşpərəstlərin Suraxanıdakı məbədi, eləcə də neft və qazın çıxdığı yerlərdə tikilmiş analoji məbədlər (Şubanı kəndində, Pirallahı adasında) Makedoniyalı İsgəndərin (e.ə.356-323 illər) , daha sonra Bizans imperatoru İraklinin (624 il) Azərbaycana yürüşləri zamanı dağıdılıb. 636-cı ildə məbəd yerli və İrandan qovulmuş atəşpərəstlər tərəfindən bərpa olunub. Üçüncü dəfə məbəd 643-cü ildə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı zamanı dağıdılıb və uzun müddətə unudulub. Müəyyən zaman dövründə Şubanı dağlarındakı Atəşgah daha çox pərəstiş edilən yer olub. O yerlərin sahibi Abdal dərviş adlı bir adam dayaz quyulardan çıxarılan neftin satışından əldə etdiyi pullarla xəstə, yetim və kasıb adamlara əl tutarmış. Lakin Şubanı Atəşgahıda XIX əsrin sonlarında Pirallahı Atəşgahı kimi dağılıbdır.
Bizim qədim dastanımız olan «Kitabi – Dədə Qorqud”un baş qəhrəmanın da adı odla bağlıdır. Beləki, “qor – od, köz”, “qut(d) – ruh, mübarək” anlamındadır.
IX əsrdən başlayaraq və sonralar ərəb,fars və türk mənbələri Bakı haqqında atəşpərəstlərin yaşadığı əbədi alov şəhəri kimi danışırlar. 862- ci ildə xəlifətin uyqur xakanı Begü xana göndərdiyi elçilik Bakıda olmuş, şəhərin əbədi odlar yandığı məkan olduğunu ona söyləmişdir.
X əsrdə ərəb coğrafiyaçısı Əbul Həsən Əbu Əli ibn Hüseyn Məsudi öz yazılarında Suraxanı ağ nefti və Suraxanı əbədi odları haqqında danışır.
Afanasiy Nikitin 1466-cı ildə Hindistana səyahət edərkən, yolüstü Suraxanıda olmuş, “monastir” həyətində (çox ehtimal ki, o Atəşgahı belə adlandırmışdır) əsrlərlə yanan, sönməyən “ilahi” mavi odların yandığını görmüşdür.
Bakıda müxtəlif dövrlərdə olmuş alman səyyahı E.Kempfer, fransız səyyahı Villot, alman həkimi Lerxe, ingilis səyyahı Hanvey, ruslar Qmelin və Bronevski də Abşerondakı od məbədləri barədə məlumatlar vermişlər.
Alman səyyahı E. Kempfer 1683-сü ildə Abşeronda Sarqanıda ( Suraxanıda) “ alovlanan düzənliyi” təsvir edərkən yazırdı ki,” Sarqanı kəndi yaxınlığında çox saylı quyulardan od burulub qalxırdı.... bu qəribə və gözəl mənzərə idi, çünki bəzi yarıqlardan güclü alov qalxırdı, bəzi yarıqlarda isə zəif alov dişləri görünürdü və hamıya yaxın gəlməyə imkan verirdi, başqa yarıqlardan qalxan tüstü və ya bəlkə buxar ağır, boğucu neft üfunəti yayırdı. Məşəllər uzunluğu 88 , eni 26 addımlıq sahəni əhatə edirdi... Biz orada təqribən on kişi gördük, onlar məşəlin dövrəsində müxtəlif işlər görürdülər, bəziləri alov saçan yarıqların yanına qazan, küləc qoyub qonşu Atəşgah Suraxanısından gəlmiş ailəsi üçün xörək bışırırdilər – Suraxanıda alov çıxdığına görə onu belə adlandırırdılar; başqaları həndəvərlərdən xeyli daş yığıb yandırırdılar, alınan əhəngi topa-topa yığırdılar ki, gil qablarda daşısınlar.”
XV-XVII əsrlərdə ticarət karvanları ilə Abşerona düşən hindli-parslar (atəşpərəstlər) yenidən Suraxanıya ziyarətə gəldilər. Onlar qədim məbəd yerində bərpa- tikintilərə başladılar. Bunu məbədin plitələrində aşkar edimiş və hind alimlərı tərəfindən oxunmuş qədim hind dilində yazılan yazı sübut edir. Məbədin ən erkən tikintisi 1713-cü ilə aiddir. 1773- cü ildə isə burada hindlilər tərəfindən indiki “Atəşgah” tikilmişdir. Onun 26 hücrəsi, atəşgahları indidə durur.
XVII əsrdə Azərbaycana səyahət etmiş, XVIII-XIX əsrlərdə Qafqaza və Bakıya səyahət etmiş hər avropalı Suraxanıdakı əbədi odu ziyarət etməyi özünə borc bilirdi.
Suraxanı məbədi haqqında maraqlı məlumatları Bakıya 1771-ci ildə S.-Peterburq Elmlər Akademiyasının tapşırığı ilə gələn rus alimi Qmelin Samil Qolib qoymuşdur: “Yerli atəşpərəstlər İranda islamın bərqarar olunmasından sonra sağ qalan qədim herblərin (Zoroastr dininin tərəfdarları) nəsilindəndilər. Onlar bu sönməyən odu olduqca müqəddəs bir şey və Allahın nişanı sayırlar... Hindistandan olan ehtiramlı insanlar xilas olmaq məqsədilə Bakıya bu sönməyən oda gəlirlər... Bu məbədlərdən biri indiyədək Suraxanı kəndinin yanında salamat qalıb”. “Suraxanı” adının özü sankrit sözü olan “Surkaşanı” sözündən əmələ gəlir ki, bu da təbərrük, müqəddəs sayılan yer deməkdir.
Üzərindəki yazıda deyildiyi kimi 1810-cu ildə tacir Kançanaqarın vəsaitinə tikilmiş məbəd-kilsə isə ən gec tikililərə aiddir. XVIII əsr ərzində ibadətgah ətrafında bir-birinin yanında tikilən məbədlər, hücrələr və karvan-saraylar ucaldılmışdı. XVIII əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində ocaqlar qədim iran kahinləri “parslar” tərəfindən diqqətlə qorunurdu. Suraxanıda atəşpərəstlərin məbədi indiyədək onların sayəsində qalıb.
Suraxanıdakı Atəşgah haqqında təsviri 1825-ci ildə Peterburq Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü E.İ. Eyxvald da öz əsəri “Reise auf dem Caspischen Meere und Caucasus”-da verib ki, burada o, əbədi odu və Hindistandan mühacirləri olan atəşpərəstlərin sitayişini şox canlı ifadə etmişdir.
“1832-ci ildə Bakı əyaləti kəndlərinin kameral təsviri”ndə Suraxanı haqqında bu cür qeyd var: “Bu kənddə hindistanlıların sitayiş (təzim) etmək üçün gəldikləri və bir neçə illərlə yaşadıqları od püskürən yer mövcuddur...”.
1858-ci ildə məşhur fransız yazıçısı Aleksandr Düma (ata) onu Rusiyaya səyahətində müşayiət edən rəssam J.P.Muanla və Moskva universitetinin tələbəsi Kalino ilə Bakıya gəlirlər. Bakı qubernatoru K.Tarxan-Mouranovun evində A.Düma xan Usmiyevlə və onun həyat yoldaşı, məşhur şairə, sonuncu Qarabağ xanı İbrahimin qızı Xurşidbanu Natəvanla tanış olurlar. “Qafqaza səyahət” kitabında o Suraxanı məbədi haqqında təəsüratlarını belə qələmə alır: “İki saat (faytonla) getdikdən sonra (yolun birinci yarısı dənizin sahili ilə uzanırdı) biz bir təpənin başına çatdıq. Oradan bizim nəzərimizə bir od dənizi açıldı. Təsəvvürünüzə, yüzlərlə əyri deşiklərdən alov topaları qalxan bir kvadrat mil düzənlik gətirin. Külək bu alovları yelləndirir, səpələyir, burur, düzəldir, yerə qədər əyir,göyə qaldırır və söndürməyə gücü çatmır. Atəş adacıqlarının arasında dalğalanan alovun işıqlandırdığı bina gözə dəyir. Bina ağ əhənglə suvanmış, hər biri böyük qaz sümsüsü kimi yanan dişliklərlə əhatə olunmuşdur. Biz qərb tərəfdən gəldiyimizə görə məbədin ətrafında dövrə vurduq, cünki giriş qapısı yalnız şərq tərəfdən idi. Gördüklərimizi təsvir etmək qeyri-mümkündür, çünki çox ecazkar, cəlbedici idi. Bu cür çıraqbanlıq yalnız bayram günlərində ola bilərdi... 2 min ilə yaxın təqiblərə məruz qalan bu yaziqlar üçün bizim gəlişimiz bir bayram oldu. Ancaq, mənim həmvətənlərimdən kimsə mən gördüklərimi təkrar görmək istəyirsə, gərək tələssin, çünki məbəddə cəmi üç atəşpərəst qalıb, ondan da biri qocadır, ikisi isə 30-35 yaşındadırlar. Biz binanın daxili hissəsinə qədəm qoyduq. Məbədin daxili böyük kvadrat həyətdən ibarət idi, ortasında isə kümbəzli mehrab ucalırdı. Mehrabın ortasında əbədi məşəl yanır. Kümbəzin 4 küncündə, 4 nəhəng sacayaqda (üçayaqda) yerin təkindən gələn alovun hesabına 4 ocaq yanırdı. Mehraba 5 və ya 6 pillə ilə qalxmaq gərəkdir. Bayır divarına iyirmiyə qədər qapıları içəridən açılan əlavə hücrə tikilmişdir. Bu hücrələr zərdüştlüyü öyrənən şagirdlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hücrələrdən birinin içində balaca taxça var idi və onunda içinə 2 hind bütü qoyulmuşdu. Parslardan biri özünün kahin donunu geydi, digəri isə tamam lüt bədəninə bir köynək keçirdi və hind sayağı ibadət başlandı. Bu 4-5 notdan ibarət qarışıq qammalı bir mahnı idi və orada tez-tez Bramanın (Braxmanın) adı çəkilirdi. Hərdən kahin üzü ustə düşür və bu anda digər kahin iki boşqabı bir-birinə vurmaqla kəskin, titrək bir səs yaradırdı. Müqəddəs ibadət bitdikdən sonra kahin bizim hərəmizə bir tikə nabat verdi, biz isə əvəzində ona pul verdik...”
XIX əsrin əvvəlində məbəd bizim günlərədək qalan görünüşə malik idi. XIX əsrin ortalarında bu yerdə təbii qazın çıxışı dayandı. Zəvvarlar bunu Allahların cəzası kimi başa düşdülər və dağılışıb getməyə başladılar. Sitayiş yeri kimi “Atəşgah” 1880-ci ilədək fəaliyyət göstərirdi.
Sovet hakimiyyəti illərində başqa ibadət yerləri kimi Atəşgah da baxımsız qaldı. 1969-cu ildə Hindistanın baş naziri Cəvahirləl Nehunun Azərbaycana səfəri Atəşgahın yeni ömür qazanmasına səbəb oldu. Baş nazirin səfər proqramında bu müqəddəs yerə ziyarət də var idi. Buna görə tez-tələsik Suraxanı Atəşgahını bərpa etməli oldular.
Bu gün Suraxanıda yerləşən qədim zərdüşt məbədi “Atəşgah” gələnlər üçün yenidən açılıb və bir tarixi abidə kimi qorunur. Bu yerin qeyri-adiliyini onun daxili həyətinə xüsusi qala altında yerləşən kiçik alaqapı vasitəsilə daxil olan kimi hiss edirsən. Karvansaranı xatırladan məbədin qapalı beşbucaq formasında bütün quruluşu pəncərəsi olmayan, girişinin üstündə iyirmi yazı olan: onlardan biri fars, qalanları isə hind dilində vurulmuş yazılardır, iyirmi altı hücrədən və bir otaqdan ibarətdir. Həyətin ortasında hər tərəfdən açıq və mərkəzində daimi alov yanan mərkəzli mehrabı olan rotonda (girdə qübbəli kiçik bina) şəklində məbəd yerləşir. Qədim daşlara toxunaraq hətta soyuq havada itməyən istiliyi hiss edirsən. Əsrlərdən, dağılmalardan, unutqanlıqdan keçərək və yenidən bərpa edilərək “Atəşgah” dünyanın ən böyük atəşgah məbədi sayılır və özünün nadirliyi və sirrliliyi ilə bu gün də alimlərin marağını doğurmaqda davam edir.
Atəşgah məbədi karvanların gecələdiyi, mərkəzində böyük həyəti, xüsusi mehmanxanası olan yerdir, lakin şəhərə məxsus digər karvansaralara bənzəmir. Onu digər karvansaralardan fərqləndirən - məbədə gələn hind zahidlərinin, özünü oda sitayişə həsr edənlər üçün kiçik monastırın və zəvvarların divardakı rəsmlərinin olmasıdır. Vaxt ötdükcə Abşeronun “Əbədi məşəlinə” qarşı ilahi qüvvə kimi yanaşmağı dayandırdılar. Insanlar bu alovdan gələn istiliyi istifadə edirdilər, lakin bu gün qaz insanların istər iqtisadi, istərsə də məişət cəhətdən tələbatlarını ödəyir. Daimi alovun yandığı yerlər yalnız insanların yaddaşında “Atəşgah” – Alov Evi adı kimi qalıb. Bu qün bu məbəd dünya mədəniyyətinin özünə görə yeganə abidəsidir. Bu qəbildən olan abidələrə Məhəmmədi kəndi yaxınlığında qayalardan çıxan təbii qazın yanması ilə daim şölənən “Yanar dağ”ı da aid etmək olar.