Bakı şəhər Neft Muzeyinin mövzu-quruluş planı

4. Böyük İpək Yolu və Abşeron nefti – e.ə. II əsr – XVIII əsrədək.
Böyük İpək Yolu (BİY) e.ə. II əsrdə yaranıb, Çinlə Roma imperiyasını birləşdirirdi və eramızın ХVI-XVIII əsrinə qədər mövcud olub. Bu, dünya sivilizasiyası tarixində böyük nailiyyətlərdən biridir. Böyük İpək Yolu yalnız karvan yolu deyil, həmçinin fikir mübadiləsi yolu idi. Qərbə ipək, şərqə isə qızıl və gümüş daşınırdı. Şərqdə başlanğıc məntəqəsi Veyxe vadisində yerləşən, hazırda Şensi əyalətinin mərkəzi, qədimdə Erkan Xan inmperiyasının (e.ə. 206 – 25) paxtaxtı olan Sian (XIV əsrə qədər - Çаnyan) şəhəri idi.
Böyük İpək Yolunun uzunluğu, demək olar ki, 6,5 min km-dir. Bu, Romaya qədərdir. Piriney yarımadasına kimi hesablansa isə bu rəqəm 9 km-ə çatar. Çox yerlərdə bu sadəcə karvan yolu idi. Yol Boyük Çin Səddi boyunca uzanır, Təklə-Məkan səhrasını keçir, Pamirə qalxır, Əfqanistanla kəsişir və Aralıq dənizi sahillərində qurtarırdı. Buradan mallar dənizlə Roma və digər Avropa şəhərlərinə çatdırılırdı. Bu yolu tam qət edənlər o qədər də çox deyil.
Eramızdan əvvəl 139-cu ildə Çin imperatorunun sadiq təbəəsi Canq Tsiyan Qərbə yollanaraq karvan yollarını öyrənmək əmri aldı. Yolları dərk edilmiş zərurət – yəni azadlıq çəkir. Bu marksist formulu ilə hərəkət edərək azadlığı sevən karvanbaşı 23 il sonra Baktriyaya çatır.
Hələ 1877 –ci ildə Karl Marvin yazırdı ki, Abşerondan İrana, İraqa, Hindistana və d. ölkələrə neftin daşınması barədə təkzıbedilməz dəlillər vardır. Ona görədə qədim zamanlardan, Böyük İpək Yolu fəaliyyətə başlayandan Azərbaycan da bu yolun mühüm qovşaq məntəqəsinə çevrildi. E.ə. I-II əsrlərdə ən qızğın ticarət yolu Azərbaycandan keçirdi. Əsərlərində bu yolun adını ilk dəfə çəkən coğrafiyaçı Strabonun şərəfinə onu adətən “Strabon Yolu” adlandırırdılar. Bu yol Mərkəzi Asiyadan keçməklə Çindən Hindistanadək, daha sonra Xəzər dənizinədək çatan Uzbay çayı ilə uzanır və Azərbaycan ərazisindən keçirdi. Burada o, 2 qola ayrılırdı: onlardan biri Kür çayı boyunca yuxarı, Kolxida və İberiyaya tərəf, digəri isə Şimala, Xəzər dənizinin qərb sahili ilə Dərbənd və Qafqaz düzləri ilə keçərək yunan şəhər-koloniyalarında qurtarırdı.
“Strabon yolunun” məhz bu iki qolu boyunca orta əsrlərdə Azərbaycanın bir çox qədim şəhərləri ucaldılıb. Həmçinin, Volqadan keçməklə indiki cənubi rus və Ukrayna çöllərinə, o cümlədən, Krıma və Şərqi Avropaya aparan ipək yolunun Düzənlik şaxəsi– Dəşt-i Qıpçaq (Qıpçaq çölü – XI-XV əsrlərdə türk xalqlarının Altaydan Dunayadək yaratdığı nəhəng dövlət ərazisi) mövcud idi.
Karvan yollarının şaxələnmiş şəbəkələri Avropa və Asiya ərazisində Aralıq dənizindən Çinə qədər uzanır, qədim və orta əsrlərdə Qərblə Şərq mədəniyyəti arasında mühüm ticarət və dialoq vasitəsi idi. Ipək yolunun ən uzun və magistral hissəsi Mərkəzi Asiya, o cümlədən indiki Qazaxıstan ərazisindən keçirdi. Çin ipəyi, Hind şirniyyatları və əlvan daşları, İran gümüş məmulatları, Bizans kəhrəbaları, Əfrasiyab (indiki Şəmərqənd) saxsı qabları və bir çox digər mallarla yüklənmiş karvanlar Qaraqum və Qızılqum səhraları, Mərv və Xorəzm vahələri ilə gedir, Pamir, Tyan-Şan, Altay dağlarını, Murqab, Amudərya və Sırdərya çaylarını keçirdilər. Karvan yollarında zəngin şəhərlər, ticarət-sənətkarlıq məntəqələri, karvansaralar yaranıb çiçəklənməyə başladı: Türkmənistanda - Mərv, Özbəkistanda - Buxara, Səmərqənd, Urgənc, Qazaxstanda - Ortar, Türküstan, Taraz, İspəncab, Qırğızıstanda - Cul, Suyab, Novokənt, Balasaqun, Borskoon, Taş-Rabat, Oş, Uzgen. İnsanlar bu azman (çox uzun) yolu piyada və ya dəvələrlə dəf edirdilər.
Bizə çatan məlumatlara görə, Azərbaycan ərazisində əldə olunan neft də çox qədim zamanlardan bu karvan yolları ilə müxtəlif ölkələrə daşınırdı, belə ki, o zamanlar Mesopotomiya istisna olmaqla (orada da bir az neft vardı) Bakıdan və Naftalandan savayı neft heç yerdə çıxarılmırdı. Hələ XII əsrdə Nizami Gəncəvi (1141 – 1201-ci illər) öz əsərlərində indiki Naftalan yaxınlığında yerləşən Səfi-Kürd kəndindən dəvə karvanları ilə neftin aparıldığını qələmə almışdır.
Marko Poloda Bakıdan neftin Yaxın Şərq ölkələrinə daşındığını təsdiqləyir. 1271-ci ildə bir yerdə qərar tuta bilməyən italiyalı Marko Polo Çinə möhtəşəm, 6 min km uzanan yola çıxanda, bu yol Böyük İpək Yolu (BİY) adı altında artıq məlum idi.
Dərk edilmiş zərurət Qərbdə qızıldan çox sevilən mallar - ipək parçalar və xam ipək, yaqut və müşk, kağız və mirvari üçün yol açdı. Təkcə bir əxlaqsız Roma ildə yüz milyon sestersiyalıq şərq malları alırdı. Yalnız əxlaqsiz deyil, eyni zamanda acgöz Roma BİY ələ keçirmək və ya onun kimi magistral yaratmaq istətirdi. Buna görə də tez-tez İranla müharibə edirdi. Yeni yollar çəkmək və onlardan ötrü qan tökmək insanların qanındadır. Zərurət BİY ilə gah tacir, gah sərkərdə, gah da ki, peyğəmbər simasinda gəzirdi. Rusiya, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın indiki əraziləri daxil olmaqla, demək olar ki, bütün Avrasiya qitəsini əhatə edən şaxələnmiş BİY dünyəvi dinləri, əlifba və mədəniyyəti bütün dünyaya yayırdı.
Orta əsrlər dövrünün əvəllərində Azərbaycan Böyük İpək yolunun fəaliyyətində fəal rol oynamaqda davam edir və əsas keçid yeri kimi qalırdı. Bu zamanlar şəhərlər, Uzaq Şərq və Orta Asiyadan Bizans və ondan sonra Şimala aparılması məqsədilə gələn yüklərin özünəməxsus anbarı kimi fəaliyyət göstərirdi. V əsrdən Azərbaycanın (Qafqaz Albaniyasının) paytaxtı olan Bərdə (Partav) Böyük İpək Yolunun şaxələrindən birində, dünyada ən böyük ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bu yolun kifayət qədər canlandırılmış hissəsində yerləşən Bərdə VIII – X əsrlərdə Yaxın Şərq və Transqafqaz regionunda əl incəsənətinin ən böyük mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. XIV-XVIII əsrlərdə Azərbaycanın Böyük İpək Yolu xəttində yerləşən şəhərlərinin rolu əhəmiyyətli şəkildə artmışdı. Bu rus və ingilis ticarətçiləri ilə istifadə olunan Volqa-Xəzər Ticarət yolunun inkişafı nəticəsində baş vermişdi. Bu dövrdə, məsələn, Şərqdən və Avropadan gətirilən malların yığılma yeri olan Bakı, Ərdəbil, Şamaxı, Dərbənd, Marağa, Gəncə və Naxçıvan kimi şəhərlər daşınma mərkəzlərinə çevrilmişdirlər. Rusiya, Orta Asiya, Avropa, Türkiyə və Uzaq Şərqdən olan ticarətçilər məhs burada toplaşırdılar. Bu yolun bütün uzunluğu boyu Bakı ən böyük, demək olar ki, yeganə dəniz limanı idi.
Beynəlxalq ticarətə cəlb olunan bütün şəhərlərdə karvansaralar tikilmişdi. Onlardan çoxu bizim günlərə qədər qalmışdır. Böyük İpək Yolu Azərbaycanın iqtisadiyyatına təsir göstərirdi. Şərqin və Qərbin xalqları ilə daimi çoxəsrli münasibətlər bu xalqların qarşılıqlı zənginləşməsinə səbəb olurdu. Bu münasibətlər həmçinin dünya sivilizasiyasının inkişafına da təkan verirdi.
XVI-XVII əsrlərdə yaşamış səyyahların qeydlərində Bakı nefti haqqında çox qiymətli məlumatlar vardır. Bu dövrdə Qərbi Avropa ölkələrinin Şərqlə, o cümlədən Azərbaycanla ticarət-iqtisadi münasibətlərinin yaradılmasına marağın güclənməsi müşahidə olunurdu.
1555-ci ildə Londonda yaradılmış “Moskva Şirkətı” özünün ticarət agentlərini Rusiyadan keçməklə Orta Asiyaya, Azərbaycana və İrana göndərirdi. İngilislər Azərbaycana 6 səfər etmişlər, lakin ən mühüm səfər Tomas Benisterin və Ceffri Düketin rəhbərliyi ilə şirkət agentlərinin 1568-ci ildən 1574-cü ilədək davam edən beşinci səfəri olmuşdur. C.Düket Bakı nefti haqqında aşağıdakıları yazırdı: ”Şəhərin (söhbət Bakıdan gedir) yaxınlığında qəribə hal müşahidə olunur- burada yerin altından heyrət doğuran qədər yağ çıxır; İranın uzaq yerlərindən bura gəlib həmən yağdan aparırlar... Onu 400-500 qatıra və ulağa yükləyib ölkənin hər yerinə daşıyırlar, belə karvanlara tez-tez rast gələrsiniz...”.
Alman səyyahı Enqelbert Kempfer 1683-cü ildə Bakıda olmuş, Abşeron neftinin ölkənin ərazisindən kənara qatır, ulaq, dəvələrlə və at arabaları ilə daşındığı barədə məlumat vermişdir. “Neft çıxarıldığı yerlərdən tuluqlarla dördtəkərli arabalarada Şamaxıya və Bakıya gətirilir, buradan birinci məntəqədən dəvələrlə ölkənin içərilərinə, ikincidən - dənizlə Girkana, Orta Asiyaya, Çərkəzstana və Dağıstana yola salınır...” [Бакинские известия, 1883, №5-7].
1733-cü ildə Bakı neft rayonuna gəlmiş İrandakı rus səfirliyinin əməkdaşı, həkim İoann Lerx yazmışdır: “Quyulardan götürülən nefti böyük və dərin çalalara tökürlər.Oradanda böyük dəri tuluqlarda arabalar ilə Bakıya daşıyırlar, qalıqları 3 quyu və ya anbarlara tökürlər və Gilan, Şamaxı və digər yerlərdə satırlar və qalan hissəsini şəhərdə istifadə edirlər”.
İkinci minilliyin sonunda bütün dünyanın diqqəti yenidən Böyük İpək Yolunun bərpasına yönəlmişdir. Sərq ilə Qərbin bir-birinə bağlanmasında, bəşəri arzuların gerçəkləşməsində Böyük İpək Yolunun bərpası misilsiz əhəmiyyətə malıkdir. Çünki bu yol Yaponiyadan Şimali Avropaya kimi uzanan strateji əhəmiyyətli bir yoldur.
Müstəqillik əldə etdikdən sonra, qədimdən “Odlar Yurdu” kimi tanınan Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və onun təbii neft və qaz ehtiyatları avroasiya iqtisadi və mədəni-informasiya əlaqələrini yeni, daha keyfiyyətli səviyyədə inkişaf etdirmək üçün gözəl imkanlar açmışdır. 1993-cü ildə Brüssel konfransında Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın digər yeni müstəqil dövlətləri ilə Avropa arasında “Avropa- Qafqaz- Asiya” nəqliyyat dəhlizinin yaradılması məqsədilə Avropa Birliyinin dəstəyi ilə bu beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin inkişafına texniki yardım üzrə TRACECA proqramı qəbul olundu. Bu proqramın həyata keçirilməsi müəyyən mənada Böyük İpək Yolunu bərpa edəcəkdir.
Məlum olduğu kimi, TRACECA layihəsinin Böyük İpək Yolunun bərpasına çevrilməsinin təşəbbüskarı böyük öndərimiz Heydər Əliyev olmuşdur. Böyük İpək Yolunun Azərbaycanın iqtisadi və milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsində nə qədər önəmli rol oynayacağını tam mənası ilə qiymətləndirən Heydər Əliyev özünə xas olan böyük səy və əzmkarlıqla, xüsusən neft amilindən məharətlə istifadə etməklə Azərbaycanı TRACECA layihəsinin həyata keçirilməsinin mərkəzinə, Avropa və Asiya nəqliyyat dəhlizinin mühüm strateji mövqeyinə çevirdi.
Bu marşrutun ölkəsinin ərazisindən keçdiyi bütün dövlətlərin nümayəndələri onun dəvəti ilə 1998-ci ilin sentyabrın 7-8-də Bakıda Böyük İpək Yoluna həsr olunmuş beynəlxalq konfransa toplanmış və müasir geoiqtisadi həqiqətlərin müzakirəsi zamanı Böyük İpək Yolunun layihəsinin yenidən bərpa olunması qənaətinə gəlmişlər. Bu layihənin texniki iqtisadi əsaslarının işlənməsinə xarici ekspert şirkətləri cəlb olunmuşlar. Nəticədə Azərbaycana kreditlər daxil olmağa başladı.
Bir çox yeni “müstəqil dövlətlər” üçün TRACECA layihəsi Rusiya ilə əlaqələrin qırılması şəraitində sabit xarici kommunikasiyaları qaydaya salmaq üçün yeganə imkan idi. Keçmiş sovet respublikaları ilə nəqliyyat əlaqələrinin yenidən canlanması gözlənilir. Özlüyündə bu əlaqələr çox yaxşı işlənmişdilər və onların qırılması hamıya nəinki geosiyasi, hətta iqtisadi zərər gətirdi. Bu gün üçün məqsədli siyasətin həyata keçirilməsi zamanı bu əlaqələrin bərpası çox da çətin və bahalı deyil, ən əsası isə o postsovet məkanının sabitləşməsinə də imkan verəcək. Yeni Böyük İpək Yolu Yaponiyadan başlayaraq Çin və Orta Asiya ərazisindən və Xəzər dənizi ərazisindən Azərbaycana aid dəniz vasitəsiləri ilə keçəcəkdir. Bakı bü gün də bütün bu yolun üzərində yerləşən böyük dəniz limanıdır.
İndi Orta Asiya – Xəzər – Cənubu Qafqaz – Qara dəniz yolu artıq uğurla fəaliyyət göstərir. Gündəmdə yeni nəqliyyat layihələrinin, o cümlədən Bakı – Tbilisi – Qars dəmir yolunun tikintisinin həyata keçirilməsi durur. Bunlarla yanaşı, Azərbaycan özünün və Orta Asiya respublikalarının nəhəng enerji ehtiyatlarının Böyük İpək Yolunun nəqliyyat dəhlizi ilə Avropa və dünya bazarlarına çıxarılmasında mühüm rol oynamağa başlamışdır. Bütün bunlar, Böyük İpək Yolunun həm bizim ölkəmiz, həm də bu layihəyə qoşulan digər dövlətlər üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu bir daha nümayiş etdirir.