Bakı şəhər Neft Muzeyinin mövzu-quruluş planı

3. Makedoniyalı İsgəndər dövrü - e.ə. IV əsr və sonrakı dövr - III əsrədək.
İnsan sivilizasiyasına neft hələ qədim zamanlardan məlumdur.Ola bilər insanlara səma odu bəxş edən Prometey haqqında əfsanə elə Qafqaz dağlarında neftin mövcudluğu ilə bağlıdır, çünki məhz burada insanların havadarı öz cəzasını çəkirdi.
Neft haqqında qədim dövrlərdən məlum olsada , onun istifadəsi uzun əsrlər məhdud olmuşdur. Çox hallarda neftə “qara qızıl” deyirlər və bununla onun insan həyatı üçün böyük qiymət daşıdığı vurğulanır. Keçmiş zamanlar neftı yerin təkində axtarmırdılar, insanlara yerin səthinə sızan neft bəs edirdi.
Yaxın Şərqin müxtəlif yerlərində bitum adlanan qatı yarımmaye maddə, yer çatından keçərək üzə çıxırdı. Əgər tarixi faktlara müraclət etsək, gərək onda 8 min il bundan öncəyə qayıdaq. Təqribən 6 min il bundan əvvəl Fərat və Dəclə çaylarının arasında yeləşəşən Mesopotomiya düzənliyində yaşayan şumerlər çox maraqlı bir maddə ilə, yer səthinə çıxan, qatrana oxşayan qatı kütlə ilə rastlaşdılar. Bu neft bitumu (qırı) idi, ağacın və daşın çatışmadığı bir məkanda ondan iri tikililərin ucaldılmasında səmərəli istifadə etməyə başladılar. Bitumu gildən, qumdan və çınqıldan olan qarışığa qataraq kərpic düzəldirdilər. Onunla hörməni bərkidirdilər və inşa olunan divarlar çox möhkəm olurdular. Bitumla yolu döşüyürdülər, suni su anbarlarının divarlarını bərkidirdilər. Bundan başqa onu qayıqlara və qablara yaxaraq onları su keçirməz edirdilər. Daha maye halında olanından isə otaqları işıqlandırmaq üçün istifadə edirdilər. Şumerlər neftdən müalicə məqsədilə də istifadə edir, onu irinə və oynaqlararda olan ağrılı yerlərə yaxırdılar. Həmçinin onlar bilirdilər ki, əgər maye neft havada açıq qalarsa bituma çevrilə bilər. Onlar nefti “esir” adlandırırdılar ki, onun da mənası nurlu su deməkdir.
İlk vaxtlar neft və bitum (bu iki anlayış uzun müddət eyniləşdirilibdir) insanlara müxtəlif xəstəliklərin: cüzam, göz iltibahı və s. müalicəsi üçün xidmət edibdir. Bitum mərhəmləri ilə qoturluğu, irinləri müalicə edir, neft gölməçələrində uzun müddətli “vannalar” qəbul etməklə oynaqlarda olan ağrıları aradan götürürdülər. Mədə ağrısında neft bitumundan olan sağğızları çeynəyirdilər. Təsadüfi deyildir ki, qədim rəvayətə görə Medeya adlı cadugər qadın qədim yunan eposunun qəhrəmanı arqonaft Yasona qəribə bir məlhəm bağışlamışdır. Bu məlhəm onu oddan və yanğından qoruyur, bədəninə alov təhlükəsi olmamaq xassəsi bəxş etmişdir. Belə güman etmək olarki, Nuhun gəmisinin və Musanın səbətlərinin su buraxmaması bitum yaxılması hesabına təmin olunmuşdur
Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, maye neftı hələ o zamanlar yanacaq kimi çıraqlarda istifadə edirdilər.
Quldarlıq dövründə neftin və təbii bitumun inşaat işlərində və hərbi sahədə istifadə dairəsi daha da genişləndi.
Qədim Babilstanın və Assuriyanın yerləşdiyi yaşayış məskənlərində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan şəhər tipli nəhəng tikililər yalnız təbii bitumun tətbiqi nəticəsində mümkün olmuşdur. Divarların hörülməsi zamanı bitumun yanmış kərpic və ya çınqıl daşla qatışığından geniş istifadə olunurdu. O illərin müəlliflərinin yazdığına görə bu qarışığın möhkəmliyi dəmirin möhkəmliyindən geri qalmırdı.
Hələ e.ə. 3000 il bundan öncə Babilistanda, müasir Bağdadın yerində olan Xit yaşayış məntəqəsinə yaxın ərazidə olan bitum mənbəyi çox məşhur idi və ondan Yaxın Şərqdə tikintidə sementləmə materialı kimi istifadə olunurdu. Binaların, yol və səkilərin (indiki asfalt yollara oxşar), kanalların tikintisində, çayların və süni su hövzələrinin sahillərinin bərkidilməsində bitum tətbiq olunurdu. Bitumdan döşəmə düzəldirdilər, bunu Bağdad yaxınlığındakı xarabalıqlarda tapılmış asfalt döşəmə öryüyü təsdiq edir. Qədim yunan tarixçisi Herodotun məlumatına görə Babilistanın divarlarının və qala bürclərinin inşaasında bitumdan geniş istifadə olunurdu. Babilistan və Nineviya üçün Fərat çayının qolu olan İsədə çıxarılan, neftin buxarlanmasından sonra qalıq kımı əmələ gələn asfalt (dağ və ya mineral) qatranı tikinti materialı idi. İerixonun divarlarını hörərkən, Fərat çayında bənd salarkən, Semiramidanın asılqan bağlarını tikərkən də məhz bitum tətbiq olunmuşdu. Məbədlərin, məqbərələrin, piramidaların, təm-təraqlı sarayların, su ambarlarının, kanalların, su kəmərlərinin və b. inşaat qurğularının geniş vüsət almış tikintisində qatılaşdırıcı və izolə edici material kimi neft və bitumdan istifadə olunurdu.
Neft barədə qədim Hindistanda da bilirdilər. Qədim hind şəhəri Mohenco-Daroda tapılmış və 5 min il əvvəl tikilmiş hovuzun dibi və divarları asfalt (qır) qatı ilə örtülmüşdü.
E.ə. 3000 il əvvəl Misirdə neftin üzə çıxdığı yerlərdə onu yığmaq üçün mağara tipli çuxurlar düzəldirdilər və yığılan nefti yağlama maddəsi kimi, qumla qarışdırdıqdan sonra asfalt kimi, kərpic və daşdan tikilən qurğular, bəndlər, liman körpüləri və yolların salınmasında tətbiq olunan mastikanı hazırlamaq üçün istifadə edirdilər. Misirlilər onu həmçinin cəsədlərin mumlaşdırılmasında tətbiq edir (fironlarını mumlaşdırarkən hazırlanan məlhəmin tərkibinin əsasını neft təşkil edirdi), cəng arabalarının təkərlərinin yağlanmasında və çadırların işıqlandırılmasında istifadə edirdilər.
Qədimdə “neft” sözündə bilirdilər. Hələ Herodot bu yanan maddəni “nafta” adlandırmışdır (bəzi müəlliflər neft sözünun “nafta”dan, yəni “axıb gəlmək” sözündən yarandığını iddia edirlər).
Daha bir qədim mədəniyyət – Çin ilk dəfə neftdən hərbi məqsədlər üçün istifadə etmişdir. Çin döyüşçüləri hələ məşhur “yunan odu” kəşf olunmamışdan bir çox əsrlər öncə düşmən üzərinə yanan neftlə dolu küpələr atırdılar. Qədim sənədlərdə göstərilir ki, çinlilər bizim e.ə. neftdən istifadə edirmişlər, məsələn Böyük Cin səddinin tikintisində qırdan (asfaltdan) istifadə olunmuşdur. Çinlilər həmçinin neftdən yanacaq kimi də istifadə etmişlər – onu, təbii qaynaqlardan götürülən duzlu məhlulu qaynatmaq üçün yandırır, suyu buxarlandırmaqla ondan duz alırdılar. Çinlilərə təbii qaz da məlum idi, lakin o zaman hələ heç kim ondan məişətdə necə istifadə etmək lazım olduğunu bilmirdi. Əgər britaniya salnaməçilərinə inansaq, təbii qazın istifadəsinə e.ə 900-cu ildə Çində başlamışlar, beləki duz mədənlərindən duzla bərabər qazda çıxırmış və onu duzu qurutmaq üçün yandırırmışlar.
Məlumdur ki, quldarlıq dövründə dövlətlər mütəmadi müharibələr aparırdılar. Müharıbə qul ordusunu artırmaq üçün əsas mənbə idi. Texnikanın bütün sahələri içində quldarlıq cəmiyyətində ən inkişaf edən hərbi texnika idi. Elə bu dövrdəndə neft və bitum bəşər tarixində ilk dəfə hərbi işlərdə tətbiq olunmağa başlandı. Onlar strateji xammala, müdafiə və hücum vasitələrinə çevrilirlər.
Pliniy yazırdı ki, Şərqdə şəhərlərin mühasirəsi zamanı əhali hücum edənlərə qala divarlarından neftin və kükürdün qarışığından yanar güvəclər atırmışlar. Neft və bitumu kükürdlə qarışdırır, bu qatışığı kiçik camlara doldurur və yandırıcı mərmilər hazırlayırdılar. Farslar o dövrdə öz oxlarını bu qatışığa salıb onları yandırıcı edirdilər.
Babilistana hücumdan öncə Əhəmənilər şahı II Kiri (e.ə. VI əsr) küçə döyüşləri zamanı onu gözləyən təhlükələr barədə xəbərdar edərkən, o, belə cavab verir: “ Bizim də qatranımız və kəpitkəmiz az deyil. Biz tez hər yerdə alovlar yayarıq, və rəqibin evlərin damını tutan əsgərləri ya oranı tərk edərlər, yada ki, onunla birlikdə yanarlar”.
Neftlə - “odlu su” ilə Makedoniyalı İsgəndər də maraqlanmışdır. Onun yürüşlərini təsvir etmiş qədim yunan tarixçisi Plutarxın verdiyi məlumatlara görə, eramızdan əvvəl IV əsrdə Makedoniyalı İsgəndərin İrana yürüşü zamanı Girkan (Xəzər) dənizinin sahilində o, müəyyən etmışdi i, yerli əhali (girkanlar, midiyalılar və b. neftlə doldurulmuş fitilli çıraqlardan istifadə edirlər və onun əsgərləri də Abşeron yarımadasından tuluqlarda və gil qablarda daşıdıqları nefti işıqlandırmaq üçün istifadə edirdilər. Bu dövrə Orta Asiyada da neftin mövcudluğu barədə olan məlumatlar aiddir. Orta Asiyadan keçərək Hindistana yürüşü zamanı Fərqanə vadisində “qara yağ” çıxarıldığı ona məlum olmuşdur.
Neftin hərbi işdə tətbiqinin nə dərəcədə inkişaf etdiyinə bu fakt dəlalət gətirir ki: Afrikalı Yulinin (E.ə. 224 - cü il) ensiklopediyasında tərkibində “ maye dağ qatranı (zift)” olan özüyandıran alovun hazırlanmasının resepti verilir.

Tarixçilərin əlində təkzibolunmaz faktlar vardır ki, qədim roma döyüşçüləri bizim regiona soxularkən, silahda üstün olsalarda, lakin bu torpaqları zəbt edə bilməmişlər: onlara qarşı görünməmiş silahdan – gil qablara doldurulmuş alışan mayedən istifadə olunmuşdur, hansı ki, nəyin üstünə düşürdüsə yandırırdı və onu nə su, nədə ki, qumla söndürmək mümükün olmurdu. Bundan başqa, bu yerlərin müdafiəçiləri insan tarixində ilk dəfə xüsusi “neft atan” mancanaqlardan - “neffatin”lətdən istifadə etmişlər. Onlar tarımlanmış mancanaqdan (katapultdan) alışan maye doldurulmuş küpələrlə düşmənə atəş açırdılar.

Beləliklə, qədim yunanlar və romalılar da abşeronluların təcrübəsindən istifadə etməklə yanan neftdən alovlanan maddə kimi şora, kükürd və qatranla bırgə “odlu oxlar” və “odlu küpələr” hazırlayaraq hərbi məqsədlər üçün tətbiq edirdilər.Ucları neftə hopdurulmuş əski ilə sarınmış “odlu oxlar” çoxdan məlum idi. Hərbi meydanlarda neft – “yunan odu” – 2 min il bundan qabaq da istifadə olunurdu. Yandırılmış neft hərbi döyüşlər zamanı geniş istifadə olunurdu, hətta bəzən onun taleini həll edirdi. Salnaməçilər söyləyirlər ki, qədim yunanlar sirrli maddə ilə dolu küpələri nəhəng sapandla atılan nizəyə bağlayırdılar. Mərmi-nizə hədəfə çatanda partlayış baş verirdi və tüstü buludu qalxırdı. Alov tezliklə bütün istiqamətlərdə yayılırdı. Su onu söndürə bilmirdi. “Yunanların ildırıma bənzər odları var. Onlar bu odu bizə qarşı yönəltdilər və qarşılarına çıxan hər şeyi külə döndərdilər, ona görə də onlara qalib gəlmək mümkün deyildir” – yunanlarla döyüşdə sağ qalmışlardan biri belə söyləyirdi.
Homerin “İliada”sında belə sətirlər var:
“... Troyalılar gəmini tələsik atıb qaçdı.
Usanmaz od. Sönməz alov alışdı.”
Yunanlar və romalılar həmçinin neftdən yağlayici, kipləndirici və işıqlandırıcı maddə kimi də istifadə edirdilər. Belə ki, Dioskorid Pedaniy (təxminən eramızın 40 - 90- cı illəri) Sitsiliya adasında (İtaliya) çıxarılan, “sitsiliya yağı” adlandırılan və işıqlandırıcı çıraqlarda geniş tətbiq olunan neft haqqında yazmışdır. O illərin yazılarında bitumdan yanacaq kimi istifadə olunması birbaşa göstərilir.
Neft qədim təbabətdə də istifadə olunurdu. IV əsrdə qədim yunan həkimi Hippokrat və hətta romalı arxitektor Vitrubi tərkibində yanar qarışıq olan çoxsaylı reseptlər qoymuşdur. Hippokratın qədim əlyazmalarında neft donuz piyi, kükürd, çaxır və digər maddələrlə qarışdırılır. Neftdən və bitumdan arpa ununda məlhəm düzəldir və açıq yaraların üstünə qoyaraq, bu yolla qanaxmanın qarşısını alırdılar.
Bizim eranın I əsrində romalı alim Pliniy (ərəb mənbələrində onun adı Bəlinas, Əbliniyas kimi də göstərilir) təsdiq edirdiki, neft qanaxmanın qarşısını alır, yaraları sağaldır, kataraktı müalicə edir, məlhəm kimi podaqranın ağrısını götürür, diş ağrısını yüngülləşdirir, uzun sürən öskürəyi sakitləşdirir, təngənəfəsliyi aradan qaldırır, əzələ toxumalarının bitişməsinə yardım edir, yel xəstəliyinə və qızdırmaya yüngüllük gətirir. Pliniyə görə neft, həmçinin “gözün normal görməsinə mane olan kirpiklərin düzəldilməsində xeyirlidır”.
“Təbabətin tarixi” kitabının müəllifləri göstərirdilər ki, həkimlər hələ çox qədimlərdən nefti dərman kimi bədənin daxilinə qəbul etmək və dəri qatını yağlamaq üçün verirdilər.
Öz yürüşləri zamanı yunan və romalılara Kiçik Asiyada çox neft mənbələri məlum oldu. Bizim eranın I əsrində yunan tarixçisi Diodor bitum haqqında böyük təəssüratla yazırdı: Babilistanda çoxlu ağlasığmaz möcüzələr görmək olar, amma onların heç biri burada tapılmış bitum mənbəyi ilə müqayisə oluna bilməz”.
Romalılar nefti “oleum petrae” - daş yağı adlandırırdılar. Bu ad digər dillərə də keçmişdir. Buradan da “petroleum” sözü yaranmış, neft emalının məhsullarından birinin adı petroleum efiridir. Romalılar neft və bitumu öz vətənlərinə daşıyır və zəbt etdikləri xalqlar kimi onu istifadə edirdilər.
Antik mənbələrin yazdığına görə farslar, ərəblər, türk tayfaları və diğər xalqlar da yanar neftdən müharıbələr zamanı istifadə edirdilər, içərisində yanan neft və kükürd qarışığı olan qabları düşmənə atırdılar.
E.ə. IV əsrdə yaranmış qədim Azərbaycan dövləti – Atropatena haqqında yazan Ammian Marsell IV əsrdə yazırdı: “Bu ölkədə “midiya yağı” hazırlanır. Bu yağa batırılmış ox kamandan qopub nəyəsə sancıldıqda, onu yalnız torpaq tökməklə söndürmək mümkün olur. Çünki su ilə söndürməyə çalışdıqda alov daha da şiddətlənir. “Midiya yağı” həm hərbi işdə, həm də təsərrüfatda kara gəlir”.
Beləliklə, uzun əsrlər boyu neft nəinki qimətli məhsul olmuş, həmçinin qədim və erkən orta əsrlərin əsl möcüzəsi idi.
Təbii qaz da məlum idi, məsələn, atəşpərəstlərin müqəddəs məbədlərində “yanar qazlar”, lakin o dövrlərdə ondan məişətdə necə geniş istifadə etməyi hələ bilmirdilər. Düzdür Britaniya səlnaməçiləri yazırlar ki, qədim Çində hələ e.ə. 900- cu ildə təbii qazdan istifadə edirdilər. Duz çıxarılan sahələrdə aşkar edilən qaz yataqlarından hasil edilən qaz elə duzun özünü qurutmaq üçün yandırılırmış.