Bakı şəhər Neft Muzeyinin mövzu-quruluş planı

1922-1946-cü illər. “Azneft” Azərbaycanda ilk krekinq qurğusunun texniki avadanlığını istehsal etmək üçün 1922-ci ildə ingilis firması olan «Gikkers Limited»dən lisenziya almışdı.
Sənayenin yeni sahələrinin yaranması və yeni texnikanın inkişafı müxtəlif çeşidli neft məhsullarına tələbatı artırırdı. Avtomobil nəqliyyatının və aviasiyanın inkişafı emalda benzinin çıxışını artırmağı tələb edirdi. Bu məqsədlə S.Kvitkonun layihəsi üzrə zavodda termiki-krekinq qurğusunun inşa edilməsi üçün 1924-cü ildə “Azərneft” birliyində Komitə yaradıldı və onun sədri bakılı neft kimyaçı alim V.F.Gerr seçildi. Yüksək keyfiyyətli benzin alınması üçün S.Kvitkonun sistemi üzrə ilk sınaq qurğusu Bakıda 1924-26-cı illərdə tikilib istifadəyə verildi.
Avtotraktor yağlarına olan tələbatın artması ilə əlaqədar 1925-ci ildə avtolun istehsalın təşkil etdilər.
юлкянин ихраc имканларынын эенишлянмяси вя йени нефтайырма заводларынын тикинтиси нефт емалы щяcминин вя кейфиййятинин артырылмасы тялябини иряли сцрмцшдц. Хаммалы ямтяяйя чевирян емал сащяси щазыр мящсулун чешидинин арытырлмасы, кейфиййятинин йцксялдилмяси вя онун майа дяйяринин ашаьы салынмасы проблемляри гаршысында галмышды. Мядян сащясиндян фяргли олараг, бу чох мцщцм сащядя гцсурлу cящятляр юзцнц хцсусиля кяскин сурятдя бцрузя верирди. Бу da щямин дюврдя емал ишиня аз диггят йетирилмяси вя даща аз вясаит айрылмасы иля баьлы ид. Заводларын эцcц ашкар сурятдя гядяринcя дейилди, емал мцяссисяляри там йцклянся дя, нефт щасилатынын артымы иля даим айаглаша билмирди. Ишляр тамамиля кющнялмиш аваданлыгла сон дяряъя чятин бир шяраитдя апарылырды. Гурьуларын тикинтисиня планлы шякилдя йениcя башланмышды, бунадяк ися вясаитин азлыьы ясас етибариля тямирляря вя ялавя тикилилярин инша олунмасына имкан верирди. Лакин щяйата кечирилмяйя башланмыш ясаслы тикинти ишляри дя вязиййяти кюкцндян йахшылашдырмаг игтидарында дейилди. Чцнки юлкянин бцтювлцкдя тикинти сащяси чох эери галырды. Бунунла йанашы завод тясяррцфаты хариcи тяcрцбянин ян йени наилиййятляриндян истифадя олунмасыны тяляб едирди. йахын иллярдя нефт емалы сянайесиндя ясас вясаитin тязялянмяси вя истещсал методларынын тякмилляшдирилмяси сащясиндя дя чох бюйцк ишляр щяйата кечирилмяли иди. Бцтцн бунлара бахмайараг 20-30-ъу илярдя Азярбайъанда нефт емалынын цмуми щяъми артмагда иди.
1926-1927-ъи илllərдя щасилатын вя емалын щяъмляри арасында фярг эцълянмиш, заводларын йцкц яввялки илдякиня нисбятян 21 % артмышды. Йени истещсал ващидляри иля мющкямляндирилмиш «Азярнефт”ин заводларында емалын чох бюйцк щяъмдя (30 %) артмасы нятиъясиндя вязиййят 1927-1928-ъи илlərдя кяскин сурятдя йахшылашмышды. Azərbaycanda 1927-ci ildən neft emalı sənayesində yenidənqurma işlərinə başlanılmışdı. 1927-1928-ci illərdə Bakıda ağ neft – benzin, kükürd turşusu, karbomıd, yağ, kerosin istehsalını təkmilləşdirmək üçün yeni güclü qurğular tikilirdi. Бу бир дя она эюря ящямиййятли иди ки, заводларын бурахылыш габилиййятинин кифайят гядяр олмамасы юзцнц хцсусиля аъынаъаглы шякилдя эюстярирди: щяля 1926-1927-ъи илlərдя йцнэцл нефт дя дахил олмагла Бакы нефтинин тяхминян 38 %-и щямин сябяб цзцндян емала эетмямиш вя ондан adi йанаъаг кими истифадя едилмишди. Məsələn, sürtgü yağlarının çeşidini və keyfiyyətini artırmaq üçün yağ istehsalının texniki bazasını köklü surətdə dəyişmək lazım gəlirdi. 1928-ci ildə Bakıda V.L.Qurviçin layihəsi ilə yerli istehsalda hazırlanmış güclü vakuum borucuqlu qurğu inşa edilmışdı. Neft emalını texniki cəhətdən təkmilləşdirmək üçün 1928-ci ildə Bakıda dövlət elmi-tədqıqat institutu (AzETİ) yaradıldı. 1927-1928-ъи илlərдя вязиййят qismən йахшылашмыш вя аьыр Бинягяди нефтини илк дяфя емала ъялб етмяк мцмкцн олмушду. Buna baxmayaraq, 1927-1928-ci illərdə xam neftin 27% emaldan kənarda qalırdı.
1929-1931-ci illərdə Bakıda “sovet krekinqi” adlanan Şuxov sistemi üzrə krekinq-proses üçün zavod tikilir. V. Şuxovun, M. Kapelyuşnikovun (1886-1959- cu illər) və F.Rüstəmbəyovun (1867-1946-cı illər) layihəsi üzrə avadanlıqlar quraşdırılmış bu zavodda SSRİ-də ilk dəfə riforminq-proses həyata keçirildi. Zavodda alınan aviabenzinin oktan ədədi yüksək həddə - 90-95-ə çatacaq və aşağı donma temperaturuna malik olacaqdır. Bir ildən sonra Bakıda Şuxov – Kapelyuşnikov - Rüstəmbəyov sistemli krekinq – zavodda SSRİ - də ilk dəfə yüksək hərarətli krekinq-proses (510° və yuxarı) həyata keçiriləcəkdir, Nəticədə sürətli dövr rejimində işləyən mühərriklər üçün yüksəkrayihəli benzinlər (52%) alınacaqdır.
Щасилатын бюйцк щяъмдя артырылмасы заводларын цзяриня мцвафиг вязифяляр гойурду. Чыхарылан нефтин щамысынын емала ъялб едилмяси вя емалын дяринляшдирилмяси щесабына гиймятли дуру мящсуллар (бензин, аь нефт, йаьлар) истещсалыны эцъляндирмяк тяляб олунурду və 1931-35-ъи иллярdə емал тягрибян ики дяфя артырылараг щасилат сцряти иля айаглашмышды.
Тябии ки, емалын нязярдя тутулан артымы анъаг бир сыра йени заводларын тикилмяси шяртиля мцмкцн иди. Чцнки мювъуд заводлар йцз фаиз йцклянся дя, щасилатдан дахил олмуш нефтин хейли щиссяси кянарда галырды. XX əsrin 30-cu illərində Bakıda fəaliyyət göstərən kiçik neftayırma və neft təmizləyici zavodların bazasında, o cümlədən baza kimi 1884-cü ildə “Rus-Qafqaz Səhmdar Cəmiyyəti” tərəfindən tikilmiş zavod da daxil olmaqla Stalin adına neftayırma zavodu yaradıldı ( 1961-1991-ci illər “XXII Partiya qurultayı” adına zavod, indi “Azərneftyağ” Neft Emalı Zavodu) .
O illərin çətinliklərinə baxmayaraq, SSRİ höküməti xüsusi olaraq Bakının neftayırma zavodları üçün xaricdən müasir texnika alırdı. 30-cu illərdə, xüsusən Stalin adına neftayırma zavodu yaradıldıqdan sonra, burada nəhəng tikinti işləri geniş vüsət aldı: müəssisə bir-birinin ardınca ABŞ-ın “Baycer” və “Qrever Korporeyşn” şirkətlərinin borucuq (trubçatka) qurğuları, termik krekinq qurğuları, vakuum borucuq və s. müxtəlif təyinatlı müasir istehsal qurğuları ilə təchiz edildi. Бешиллийин ямтяя програмына уйьун олараг, хам нефтин там вя мянфяятли сурятдя емал едилмяси вязифяси гурьуларын ян йени нювляриня: нефтдян бцтюв бир сыра мящсуллар алмаьа имкан верян борушякилли батарейалара, йаьлы мазутун вя гудронун емалы цчцн йцксяквакуумлу борушякилли гурьулара, даща аьыр нефт мящсулларындан (мазутдан, солйар йаьындан) бензин алмаг цчцн крекинг заводларына, асфалт, парафин вя диэяр qurğulara кечмяйи тяляб едирди. Ян мцщцм вязифялярдян бири дя бензин истещсалыны щяр васитя иля эцъляндирмякдян ибарят олмушду.
1930-1931-ci illərdə həmcinin Fosterin hava borucuqlu qurğuları, Vinkler-Koxun 2 krekinq qurğusu, sıxılmış distillatın təkrar təqtiri üçün borucuqlu qurğu və Şuxov- Kapelyuşnikov- Rüstəmbəyov sistemli krekinq qurğusu ( zavodda alınmış təyyarə benzininin oktan ədədi 90-95-ə çatırdı və aşağı donma dərəcəsinə malik idi. Bir ildən sonra, 1932-ci ildə Bakıda Şuxov- Kapelyuşnikov- Rüstəmbəyov sistemli krekinq qurğusunda SSRİ-də ilk dəfə yüksək dərəcəli (510°C və yuxarı) krekinq-proses həyata keçirilərək, nəticədə, sürət rejimində işləyən mühərriklər üçün yüksəkrayihəli (52%-ə qədər) benzinlər alındı). 1932-ci ildə həmçinin, Alko firmasının 2 yüksəkvakuumlu borucuqlu qurğuları istismara verildi və eləcə də məişət qazı və piroliz məhsullarının alınması üçün neftqaz zavodları inşa edildi. Avtol istehsalı üçün sənaye bazası kimi türşu- əlaqəli təmizləmə üsulu tətbiq olunmuş yeni tikilmiş borucuqlu qurgular ortaya çıxdılar. Həmən ildə Bakıda suraxanı parafinli neftindən təyyarələr üçün yağlar istehsal edən, ABŞ-ın neftayırma zavodlarından geri qalmayan və Avropada ilk bu cür müəssisə olan Caparidze adına zavod istismara verildi.
1938-ci ildə Bakıda ilk dəfə olaraq (İzzət Qrucova, Dora Qoldberq və b. tərəfindən Bakı neftlərinin yağlı fraksiyalarının selektiv təmizlənməsindən və parafinsizləşdirilməsindən alınan məlumatlara əsasən), fulfulorun həlledici kimi tətbiqi ilə yağ distilyatlarının təmizlənməsi üzrə zavod tikilir.
1939-сu ildə isə Bakı qaz zavodu fəaliyyətə başladı. Нефтайырманын Бакы цзря инкишафына даир бешиллик плана уйьун олараг нефтайырманы дяринляшдирмяк вя истещсал едилян нефт мящсулларынын чешидини зянэинляшдирмяк сащясиндя ялдя едилмиш наилиййятляр бюйцк ящямиййят дашыса да, етираф етмяк лазымдыр ки, онлар ясас мягсядлярдян щяля узаг идиляр.
1939-сu ildə başlanan II Dünya müharibəsi 1941-ci ildə faşist Almaniyasının SSRİ-yə hücumu ilə yeni mərhələyə keçdi. Bu müharibənin taleyini “mühərriklər” həll etdiyi üçün, Bakı neftçiləri ölkənin digər neftayırma zavodlarını xam neftlə, cəbhəni yanacaqla və diğər lazımı neft məhsulları tam təmin etmək üçün əsl fədakarlıq nümayiş etdirirdilər.
Müharibə illəri Azərbaycan neftayıranları böyük işlər görərək, xam neftdən daha çox təyyarə, avtomobil və d. benzinlərin, kerosinin və yağların alınmasına çalışırdılar.Daha çox yeni emal üsulları geniş vüsət alırdı, xüsusən kombinə edilmiş təmizləmə və təkrar təqtirin tətbiqi təyyarə benzininin alınmasını artırmağa imkan verdi. Ölkənin ən güclü - Stalin adina neftayırma zavodunda təkrar təqtir üsulu ilə təyyarə benzini alinması üçün qurğunun sazlanmasını operator Mehbala Kərimov həyata keçirmişdi. Yeni texnologiyaların cəsarətlə tətbiq edilməsi nəticəsində Bakı neftayıranları, xam neftin hasilatının azalmasına baxmayaraq, təyyarə benzininin istehsal səviyyəsini müharibədən əvvəlki səviyyədə saxlamağa, keyfiyyətli təyyarə benzininin alınmasını isə artırmağa nail oldular.
Бу дюврдя нефт емалы мцясисяляринин ясас вязифяси ъябщянин йанаъагла, хцсусян йцксяк октанлы авиасийа бензини вя яла кейфиййятли машын йаьлары иля тямин етмяк иди. Чцнки мцщарибя авиасийа бензининя тяляби щяддян чох артырмышды. Она эюря дя Дювлят Мцдафия Комитяси 1942-ъи ил мартын 24-дя Б-78 авиасийа бензини вя авиасийа йаьы истещсалыны артырмаг тядбирляри щаггында хцсуси гярар гябул етмишди. Бу вахт Грозны вя Майкоп нефт емалы заводлары алман гошунларынын чох ъидди тящлцкяси алтында олдуьундан, щямин гярарын иърасы йяни юлкядя авиасийа бензини истещсалынын артырылмасы Азярбайъанын цзяриня дцшцрдц. Лакин йцксяк октанлы авиасийа бензини истещсал етмяк цчцн мцвафиг олараг йцксяк октанлы нефтин истещсалы арытырылмалы, гуйулар йухары лайлара кечирилмяли, лайларда тязйигин сахланмасы мягсядиля тядбирляр эюрцлмяли иди.
Мцщарибянин гызьын дюврцндя, Баренс дянизиндян Гара дянизя гядяр узанан ъябщядя шиддятли вурушмалар эетдийи бир заманда йцксяк кейфиййятли йанаъаг вя машын йаьы истещсалыны артырмаг, щям дя аз мцддят ярзиндя артырмаг ян мцщцм вязифя иди. Она эюря дя йалныз йцнэцл нефтин истещсалынын эцнбяэцн артырылмасы щесабына йцксяк октанлы бензин истещсалы щяъминин йцксялдилмяси Совeт силащлы гцввяляринин йцксяк кейфиййятли бензиня олан ещтийаъыны юдяйя билмязди. Вязифя нефт емалы сянайесиндя тяййаря йанаъаьы истещсалынын артырылмасы цчцн йени, даща мцтярягги техноложи просесляр ишляйиб щазырламагдан ибарят иди.
Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Neft İnstitutunun alimləri müharibə dövrünə uyğun gərgin şəraitdə çalışır, yeni texnoloji üsullar işləyib hazırlayırdılar. Bu institutda təkcə 1943-cü ildə yüksək oktanlı benzinlər almaq üçün, qaz benzinlərinin sulfat turşusu vasitəsilə alkilləşdirilməsi, aşağı oktanlı adi distillə benzinlərinin kükürdcüzləşdirilməsi, yüksək oktanlı neftlərin çeşidlənməsi, adi destillə benzinlərində B-93 və B-97 ehtiyatının dəqiqləşdirilməsi, pribenzolun oktan ədədinin artırılması sahəsində yeni texnologiyalar istehsalatda tətbiq olunmuş və öz misilsiz möcüzələrini göstərmışdi.
Икинъи Дцнйа мцщарибясиндя ССРИ-нин гялябясини тямин едян амилляр сырасында Азярбайъан алимляринин нефт емалы сащясиндяки йени кяшфляри юзцнямяхсус йер тутур. Azərbaycan alimlərinin (Yusif Məmmədəliyev və başqaları) neftayırma sahəsində etdiyi ixtiralar xüsusi qeyd olunmalıdır. Neft kimyası elminin inkişafı sahəsində böyük xıdmətləri olmuş Y.Məmmədəliyevin rəhbərliyi altında metanın və etanın xlordantörəmə sintezi və neft qazlarının əsasında təyyarə benzinləri üçün yüksək oktanlı komponentlərin alınması üsulları işlənib hazırlanmışdı. Академик Йусиф Мяммядялийевин рящбярлик етдийи лабораторийанын коллективи 28 gün ярзиндя лабораторийа бинасындан кянара чыхмайараг эярэин елми ахтарышлар апармыш вя нятиcядя 100 окtанлы йцксяк кейфиййятли авиасийа йанаcаьынын технолоэийасыны ишляйиб щазырламышды. Бу технолоэийанын истещсалатда тятбиги авиасийа цчцн йанаcаг вя йаьларын бурахылмасыны 30% артырмаьа имкан вермишди. Й.Мяммядялийевин алкилбензол истещсалы üsulu Бакыда кцтляви сурятдя йцксяк октанлы компонентляр истещсал етмяк цчцн йеэаня ялверишли üsul иди. Мящз буна эюря Дювляt Мцдафия Комитяси гярара алмышды ки, бу мягсядля, йяни газлы бензин вя йцксяк октанлы тяййаря йанаcаглары истещсалы цчцн дяйяри 12 милйон рубл олан завод тикилсин.
О, юз тяърцбялярини Кешлядя, тикинтиси баша чатдырылмамыш гозолин заводунун бинасында апарырды. Заводдакы технолоэийа мцасир тялябляря ъаваб веря билмяйян гурьуйа ясасланса да, алим юз ишини давам етдирирди. Й.Мяммядялийевин тапдыьы компонент онун тяърцбя гурьусунда мин тонларла истещсал олунараг заводлара эюндярилирди. Заводлар бу компонентдян истифадя едяряк йцксяк кейфиййятли авиасийа бензини истещсалыны артырырдылар.
Azərbaycan aлиминin бюйцк хидмятляриндян бири də партлайыъы маддялярин чох мцщцм тяркиб щиссяси олан толуолун yeni истещсаl üsulunun (sintezinin) ишляnиб щазырлаnмасы иди. Bu 1941-1945-ci illərin müharibə dövründə SSRİ-nin müdafiə sənayesinin inkişafına böyük töhfə idi.
Й.Мяммядялийев böyük хидмятляриня эюря 1941-ъи илдя Ленин ордени иля тялтиф едилмиш, 1945-ъи илдя ися Дювлят мцкафаты лауреаты адына лайиг эюрцлмцшдц. Бу, Азярбайъан нефт елминин чох бюйцк уьуру иди.
Азярбайъанын фящля, мцщяндис вя алимляринин ямяйи сайясиндя нефт емалы вя нефт кимйасы сащясиндя 60-дан чох йени мцяссися вя гурьу тикилиб истисмара верилмиш, 200-дян артыг мящсулун, о ъцмлядян 9 маркада авиасийа бензининин, 8 нювдя дизел вя 36 нювдя башга сцртэц йаьларынын, 26 нюв мцщяррик вя партлайыъы васитялярин истещсалына башланмышды. Müharibə illərində Bakının neft emalı müəssisələri ölkəni 22 milyon ton benzin, lazımi qədər müxtəlif sürtgü yağları və başqa neft məhsulları ilə təmin etmişdir. Cəbhəyə təyyarə benzininin 90%-ni Bakı vermişdir. Beləliklə, II Dünya müharibəsində sərq cəbhəsində alman faşizmi üzərində qələbənin təmin olunmasında Bakı nefti və ondan alınan neft məhsulları ümümbəşəri əhəmiyyətli tarixi bir missiyanı həyata keçirdi.