Бадиий таҳлил асослари

бадиий асарнинг тасвир 
“объекти” тасвирнинг ўзисиз мавжуд бўлиши мумкин эмас. Бинобарин, 
тимсолни асарнинг умумий атмосферасидан юлиб олиб, унга бегона 
муҳит талаблари асосида баҳо бериш орқали бадиий асарнинг миқёси 
торайтирилиб, жўнлаштирилибгина қолмайди, балки йўқ қилинади. 
Объектни у ёритилган муҳитдан тортиб олиш унинг моҳиятини бузиш 
демакдир
”
1
. Узоқ йиллар давомида мактабда бадиий асарни ўрганиш 
муаммолари
 
билан шуғулланиб келган методист олим Г. А. Гуковскийнинг 
бу қарашлари теран ҳаётий ва мантиқий асосга эгадир.
Айни вақтда, бадиий асар билан муносабатда “реалистик жўнлик” 
ёндашувини зарарли деб тамомила инкор қилиш ҳам мақбул эмас. 
“Керакли, аммо етарли эмас”,- дея баҳолаш мумкин бўлган бундай ёндашув 
кишида бирваракайига адабий асар ва ундаги тимсоллар тўғрисида ҳам 
ҳаётдаги каби тирик одамлар, ҳам бадиият оламидагина мавжуд бўлган 
персонажлар сифатида муносабатда бўлиш кўникмасини шакллантириш 
йўлидаги бир босқичдир. Гап шундаки, бадиий асарга ҳар қандай теран 
илмий ёндашув, албатта, “реалистик жўнлик”дан бошланади. Негаки, энг 
билимдон синчи ҳам бадиий яратиқ билан таниша бошлаганда, унда 
тасвирланган воқеа ва одамларга олдин худди реал ҳаётдаги тирик 
одамларга қарагандай қарайди. Яъниким, худди ҳаётдаги каби қайсидир бир 
персонажнинг қандайдир тутуми унга маъқул келади, қайси бир 
тимсолники ёқмайди, қандайдир тасвир уни қувонтиради, қайси биридан 
изтиробга тушади. Бу – асарда тасвирланган воқеаларнинг реал ҳаётдаги 
каби қабул қилинаётгани натижаси. Бундай хусусиятга эга бўлмаган бадиий 
асар ўқилмай қўя қолинади. Чунки тасвир орқали ўқирманда ҳиссий 
1
Гуковский Г.А. Изучение литературного произведения в школе. (Методологические очерки о 
методике). –Москва-Ленинград. 1966. С. 41. 

---

32 
шахслик муносабати уйғотолмаган ижод маҳсули эстетик қимматга эга 
бўлмайди. Кўринадики, “реалистик жўнлик” ёндашувига берилиб 
кетилганда, бадиий асар бадиий яратиқ сифатида йўқ қилинса, “реалистик 
жўнлик”нинг мутлақо рад этилиши бадиий асарнинг англанмай, эстетик 
яратиқ сифатидаги аҳамияти етарлича англанмай қолишига сабаб бўлар 
экан. 
Мана шу тарздаги икки хиллик бадиий асарни қабул қилиш ва ундан 
таъсирланишдаги ўзига хосликдан юзага келади. Бир қисми қолганини 
инкор қиладигандай кўринувчи бу тўхтам борасида бадиий асарни идрок 
этиш назарияси билан шуғулланган адабиётшунос В. Асмус ўз вақтида: 
“