Бадиий таҳлил асослари

Поэзия мажознинг олий математикасидир. Одамдаги эга 
бўлиш учун эмас, балки бекитиб қўйиш учун бир нарсани бошқаси билан 
алмаштиришга бўлган эҳтиёж чиндан ҳам ҳайратланарлидир. Мажоз 
бир нарсани бошқаси билан ниқоблаган ҳолда жуда чаққон яширади; 
агар ортида одамга хос реалликдан қочиш инстинкти турмаганда, 
мажознинг ҳеч қандай маъноси қолмаган бўларди
”
1
,- деган фикрида 
лирикага хос мажозийлик замирида жўнликдан қочиш, образли фикрлашга 
интилиш орқали мураккаб ва чигал руҳий ҳолатларни ифодалаш истаги 
ётиши ўринли қайд этилади. Лирикада сўзни фақат ўз маъносида қўллаш 
деярли ҳеч қандай бадиий эффект бермайди; у ё рамзга ўралганда, ёки 
шахслантирилганда, ёхуд нарсалаштирилганда, яъни реал ўзликдан 
узоқлашгандагина муайян поэтик аҳамият касб этади ва ўқирманга таъсир 
кўрсатади. 
Шеърият ўз таркибидаги барча унсурларнинг юқори даражада 
уюшганлиги ва кўламдорлиги билан насрдан ажралиб туради. Сўзларнинг 
шеър таркибидаги ўрни, ҳаракати, уларнинг ўзаро муносабатлари, поэтик 
ритм ва қофия доирасида мавжудлиги, тизимли (шеърий) нутқда 
мусиқийликнинг устуворлиги, ритмик ва синтактик қурилишнинг 
муҳимлиги сингари шаклга доир жиҳатлар назмий асарга насрда мутлақо 
бўлмайдиган қўшимча ифодавий имконият беради. Агар жуда кўплаб гўзал 
шеърлар сочма (наср) шаклга солинса, тузукроқ мазмундан маҳрум шунчаки 
сўзлардан иборат бўлиб қолади. Чунки поэтик мазмун тизмадаги сўзларнинг 
маъносидан ҳам кўра, уларнинг шеърий шакл ичидаги муносабат ва 
жойлашувидан келиб чиқади. 
Кўринадики, поэтик маънони кучайтириш эҳтиёжи туфайли лирикада 
ритмик қурилиш, шеърий шаклга интилиш майли кучли бўлади. Негаки, 
шеърий сўзга насрий сочма сўздагига қараганда кучлироқ ҳиссиёт 
юкланади. Аммо бу лирик асар фақат шеърий йўлдагина яратилади дегани 
эмас. Миллий шеъриятимиз тажрибасида сочма кўринишдаги лирик асарлар 
ҳам оз эмас, шеърий шакл лирика учун асосий мавжудлик тарзи бўлсада, 
ягона шаклий кўриниш эмас. Қатор ижодкорлар томонидан яратилган ва 
яратилаётган мансуралар ҳамда ўтган асрнинг 70- йилларида дунёга келган 
лирик насрга оид яратиқлар фикримизнинг далилидир. Бу ҳолатни, яъни 
лириканинг шеърий эмас, балки насрий шаклдан фойдаланиши масаласи 
алоҳида ўрганилишга лойиқ. Негаки, бу ўринда муаллифнинг индивидуал 
ижодий ўзига хослиги намоён бўлади. “Насрдаги шеър” ҳам ритмик 
ташкилланганлик ва шеърий қурилишга эга бўлмагани ҳолда, уларда кичик 
1
Ортега-й-Гассет. Дегуманизация искусства. С. 17. – http://www.webreading.ru 

---

179 
ҳажм, юқори даражадаги ҳиссийлик, сюжетсиз композиция, субъектив 
таассурот ва кечинмаларни ифодалашга йўналганлик сингари барча лирик 
турдаги яратиқларга хос умумий белгилар мавжуд бўлади. 
Лирик нутқнинг хусусиятларини таҳлил этиш кўп жиҳатдан бу турдаги 
асар учун муҳим аҳамиятга эга бўлган нутқнинг шиддати ва суръат 
(қарқин)ини текширишдан иборатдир. Негаки, нутқнинг қарқини, шиддати, 
такрорийлиги каби жиҳатлар муайян кайфият ҳамда руҳий ҳолатни 
ифодалашдан ташқари, ўқирманларда шу ҳолатни қўзғаш хусусиятларига 
ҳам эга бўлади.
Лирик турнинг ўзига хослиги унинг мазмун жиҳатини текширишга ҳам 
таъсир қилади. Лирик шеър билан иш кўрилганда, биринчи навбатда, унинг 
пафосини англаб етиш, шеърдаги етакчи ҳиссий ҳолатни илғаш ва аниқлаш 
муҳимдир. Кўпгина ҳолларда лирик битикнинг пафосини тўғри аниқлаш 
синчини шеърнинг бадиий мазмунга доир бошқа унсурларини таҳлил қилиб 
ўтириш заруриятидан халос этади. 
Тизма йўли билан яратилган бўлсада, муайян миқдорда ҳаётий 
тафсилотлар акс этган лиро-эпик жанрдаги битиклар таҳлили ҳам алоҳида 
эътиборни талаб қилади. Номидан кўриниб турганидек, бу хил асарларда 
эпик ва лирик белгилар қоришиб, синтезлашган бўлади. Лиро-эпик асарлар 
эпосдан, кучсизроқ кўринишда бўлсада, сюжетлилик, баён, образлар 
тизими, реал борлиқнинг тасвири сингари жиҳатларни олади. Лирикадан эса 
лирик қаҳрамон, субъектив кечинма ифодаси, нисбатан кичик ҳажмга 
интилиш, шеърий нутқ ва психологизм, руҳият ифодаси каби хусусиятларни 
ўзига сингдирган бўлади.
Таҳлил жараёнида лиро-эпик асарлардаги лириклик ва эпиклик 
хусусиятларидаги айирмаларни кўрсатишга эмас, балки уларнинг битта 
бадиий оламдаги синтези, уйғунлашувига эътибор қаратиш керак. Бу 
кечимда лирик қаҳрамон-баёнчи тимсолини таҳлил қилиш ҳал этувчи 
аҳамиятга эга бўлади. Лиро-эпик асарларда баёний нутқ осонлик билан 
ҳиссий-лирик нутққа ўтиб кетади, сабаби баёнчи ва лирик қаҳрамон аслида 
битта образнинг ажратиб бўлмас икки қиррасидир. Шунинг учун ҳам бу 
жанрда яратилган битикларда нарсалар, одамлар, воқеа-ҳодисалар баёни, 
яъниким, бу хил асарларнинг барча унсурларида лирик қаҳрамон оҳанги 
сезилиб туради. 
Лирик асарни таҳлил қилишда матндан мантиқий хулоса чиқаришга 
шошилмаслик, имкон борича, бундай хулосани топишга, умуман, 
интилмаслик керак. Лирик асар таҳлили учун, муҳими, шеърда ифода 
этилган руҳий ҳолатга шеърхон ҳиссиёт оламидаги реакция, муносабатнинг 
мувофиқлигини таъминлашдир. Лирик асар чуқур таҳлил туфайли 
ўқирманлар томонидан тўлиқ қабул этилса ва матндаги шеърхон юрагига 
таъсир кўрсатган, уни безовта қилган эстетик омиллар англаб етилса, 
шунинг ўзи умумлашма хулосадир. Лирик қаҳрамон ёки шоир ҳолатини 
бевосита ҳис этишга одатлантириш йўли билан шеърхон ўзгаларнинг 
руҳиятини илғайдиган, бировнинг қайғусига дардкаш, қувончига шерик 

---

180 
бўла оладиган маънавияти юксак, баркамол шахс сифатида шакллана 
боради. 
Лирик асарлардаги инжа бадиий санъатларни, нозик ишораларни, 
кўздан яширин тасвир воситаларини пайқаш ўқирманда бадиий сўз 
жозибасини туйиш қобилиятини қарор топдиради. Лирик сўз сеҳридан 
завқлана билиш кишининг сезимларини нозиклаштиради, нутқ бойлигини 
орттириб, фикрлаш қарқинини тезлатади. Лирик асар таҳлилига 
ўқирманларнинг қалб кўзини очиш, уларда атроф олам ва одам руҳиятидаги 
гўзалликларга фаол муносабат уйғотиш воситаси тарзида қараш таҳлилнинг 
ижтимоий-эстетик аҳамиятини оширади.
Миллий лирикамизнинг йирик вакилларидан айримлари мисолида 
лирик асарлар таҳлили қандай амалга оширилишини кўриш мумкин. 
Чўлпон шеъриятида руҳият манзаралари, инсон ҳиссиётининг зумлик 
тўлғонишлари акс эттирилади. Жумладан, «Гўзал» шеърида шоир 
табиатнинг жуда дилбар манзарасини яратган. Лекин у табиатдан нусха 
кўчириш, борлиқнинг ўзига чиройли кўринган лавҳасини шу ҳолича тасвир 
этишнигина мақсад қилмаган. Чўлпон бу тизмасида табиат тасвирига инсон 
руҳини сингдиради, инсоний ҳиссиёт эса табиатга жон бағишлаб, дард 
билан, одамий ишқ билан мунаввар қилади. Шоир излаётгани тенгсиз 
гўзални, даставвал, «