2. Узга гапнинг грамматик хусусиятларига кура турлари



Download 76 Kb.
bet1/2
Sana20.04.2022
Hajmi76 Kb.
#566525
  1   2
Bog'liq
06 Узга гап ва унинг турлари


www.arxiv.uz

Узга гап ва унинг турлари
Режа:
1.Узга гап хакида умумий маълумот.
2.Узга гапнинг грамматик хусусиятларига кура турлари.



  1. кучирма гап

  2. узлаштирма гап.

1.Узга гап хакида умумий маълумот.


Сузловчи баъзан уз нуткида узганинг гапини хам ишлатади. Узгаларнинг гапи сузловчи нуткида хеч узгаришсиз ёки мазмуни сакланган, аммо грамматик хусусиятлари узгартирилган холда кулланилиши мумкин.




2.Узга гапнинг грамматик хусусиятларига кура турлари.

Узга гап грамматик хусусиятларига кура икки хил булади:


1)кучирма гап 2)узлаштирма гап.
Кучиaрма гап муаллиф гапи билан богловчи вазифасидаги деб, дея, деган сузлари воситасида, шунингдек, богловчисиз-интонация оркали алокага киришади.Масалан: У.. фариштанинг.. «жуда хам савлатли, келишган йигит булиб кетибсан, -деган сузларни эслади.»(Ж.Мирсокий) 2) унинг хаёлидан Арастунинг гапи утди: «Бизнинг кулмаган кунимиз-яшамаган кунимиздир..» (Мирм.)
Биринчи мисолда кучирма гап (жуда хам савлатли, келишган йигит булиб кетибсан) муаллиф гапи (у .. фариштанинг сузларини эслади) билан деган сузи оркали, иккинчиси муаллиф гапи (унинг хаёлидан Арастунинг гапи утди) кучирма гап (бизнинг кулмаган кунимиз, - яшамаган кунимиздир) билан оханг оркали грамматик алокага киришган.
Узга гапнинг кучирма гап тури афтор гапи билан бирга кушма гапнинг алохида тури саналади, аммо унинг таркибидаги кисмлар (муаллиф гапи ва кучирма гап) жойлаши тартиби жихатдан эркин булади. Шунинг учун хам кучирма гап нуткда муаллиф гапига нисбатан хилма-хил кулланиши мумкин, чунончи : 1) припозитив холатда (муаллиф гапидан олдин): «сиз мехмонсиз. Мехмонга кимсан, нега келдинг деб булмайди», Назар самимий жилмайди... (Э.Усмонов.) : 2) поспозитив холатда (муаллиф гапидан сунг) Носиржон завк билан деди: жуда ажойиб хамкишлокларинг бор экан» (М.Салом) 3) Интерпозитив холатда (муалиф гапи ёки аралаш): Козим мухарирятга ишга кирган куни онаси: «Килар ишинг хак, айтар гапинг рост булсин!» деб дуо килган эди. (Э.Усмонов.) «Йигитлар, узок-узокларга каранглар отлар куринмайдими? деди Щоримбек-Жониворлар каёкда колган экан?» (Мирм.)
Муаллиф гапи, одатда, содда (баъзан кушма) гап тарзида кулланилса кучирма гап содда, кушма гап тарзида хам шунингдек, алохида -алохида бир нечса гапдан ташкил топган нуткий парча сифатида хам куллана олади.Масалан: минг хаёл билан борар экан устозларидан бири такрор такрор эйтадиган шу гапни хозир эслаб колди: «Ёмон ёзувчи булиши мумкин, ёмон расм булиш мумкин, аммо ёмон шифокор булиш асло мумкинэмас!» (Тулкин.) Гапида уч компонентдан иборат кушма гап кучирма гап сифатида кулланган булса, «Йул хаёт томири, деди Валиев хамрохига бир караб куйгач.-бунга узингиз амин булиб турибсиз. Йули бузик жамоа хужалик катта хаётдан узилиб колади». (Э.Усмонов) Мисолидаги учта мустакил содда гап кучирма гап сифатида кулланган.
Баъзан сузловчининг узи томонидан илгари сурилган нутки, шунингдек сузланмаган хаёлидан утказган фикри хам кучирма гап тарзида берилади.Киёланг: киш кунларининг бирида кечкурун Меликузи,Манноп, Усмонали, Саидали.. ва бир канча ёшларни бошкармага чикариб маслахат солди: «Оталар тузиб берган жамоа хужалик, оталар очиб кетган ер, улар колдирган мол, оталардан колган кишлок...-дедим. Карасам хамма жим.-Щуш ер уша, дехкончилик усули уша экан, чораси нима, айтинглар?» дедим. (Й.Шамшаров.) «Тун накадар узун!- деб уйлади Камол. (Ж.Мирсодикий)»
Монологик нутк ичида кулланган кучирма гап (ёки гаплар) ёзувда куштирнок ичига олинади ва бош харф билан бошланади. (Каранг: юкоридаги мисоллар) аммо кучирма гап монологик нутк таркибидагина эмас, диологик нутк таркибида хам кулланади. Бундай холда кучирма гап сифатида келган хар бир сухбатдошнинг гапи янги катордан тире куйиб, бош харф билан бошланади; Шунингдек, кучирма гап муаллиф гапидан хам тире оркали ажратилади.Масалан: Шоир кайикда Навоий ва Жомий шеърларидан укиб борарди.Кайикчи ундан: Биродар, ким билан сузлашиб кетаяпсиз?-деб сураб колди. Шоир: Навоий ва Жомий билан гурунглашиб кетаяпман деди.Сохилга келиб шоир кайикдан тушди ва кайикчига пул узатди.Кайикчи эса унга деди:Бу берган пулингиз узингиз учун, энди икки уртогингиз- Навоий ва Жомий учун хам туланг.Сиз улар билан кайикда гурунглашиб утирдингиз, энди уларга хам хак тулайсиз.Шоир .. Навоий ва Жомий учун хам пул тулаб кутилди. (Оз-оз урганиб доно булур).Ифода максадига кура дарак (ёки маслахат, илтимос мазмунидаги буйрук) гап булган кучирма гап припозитив холатда кулланганда муаллиф гапидан олдин вергул куйилади:
Улар постпозитив холатда келса охирига нукта куйилади. Кучирма гап ифода максадига кура сурок гап булса, охирига сурок белгиси, ундов гап булса, ундов белгиси куйилади. Кучирма гап поспозитив холатда булса, муаллиф гапидан сунг икки нукта, припозитив холатда муаллиф гапидан олдин интерпозитив холатда булса, муаллиф гапи олдидан ва кучирма гапнинг колган кисми (давоми) олдидан тире куйилади.
Мазмуни сакланган холда шакли узгартирилиб берилган узга гап узлаштирма гап дейилади. Киёсланг: Чой хоначи раис пиёладаги чой яримламай туриб етиб келажагини атиб кетди. (Э.Усмонов).Чойхоначи: «Раис пиёладаги чой яримламай туриб етиб келади деб айтиб кетди.
Унинг отаси хам бу гапни мехнат кишига камол беришини танбаллик совукконлик кишини охири хор килишини такрор –такрор айтар эди. Унинг отаси хам: «мехнат кишига камол беради, танбаллик совукконлик кишини охири хор килади»-деган гапни такрор -такрор айтар эиди.
Куринадики, узлаштирма гапда хам муаллиф гапи, хам кучирма гап мазмун ва тузилиши жихатидан кушилиб (бир-бирига сингиб0, бир бутунликни ташкил этади ва бир гап холига келиб колади. Кучирма гап узлаштирма гапга айлантирилганда унинг таркибидаги айрим-айрим мустакил содда гаплар (ёки кушма гап компонентлари) уюшик иккинчи даражали булак сифатида шаклланади.Киёсланг: «Сиз хужалик расисидан кура эстетика муаллимига ухшайсиз ,-деди Мунира кулимсираб. Режа хакида эмас, нукул гузаллик хакида гапирасиз» (Э.Усмонов) Мунира кулимсираб унинг хужалик раисидан кура эстетика муаллимига ухшашини, режа хакида эмас, нукул гузаллик хакида гапираётганлигини айтди.


Download 76 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish