Бадиий таҳлил асослари

Лирикада 
воқелик субъект ҳис-туйғулари орқали аксланади, унинг учун бадиий 
нутқ объекти эмас, субъекти бирламчидир
”
1
,- тарзида таъриф берилган. 
Лирик асарлар асосан руҳият манзараларини акс эттириб, жунбишга келган 
ҳиссиёт ифодаси сифатида пайдо бўлгани учун ҳам бу турга мансуб асарлар 
таҳлили жараёнида сезимлар, туйғулар тизими тасвиридаги ўзгачаликларга 
устувор аҳамият берилиши лозим. Лирикада воқеалар баёни, хатти-
ҳаракатлар кўлами эмас, балки кечинмалар замзамаси қай тарзда 
берилишини тадқиқ этиш муҳимдир.
Миллий адабиётимиз тарихида лирик турдаги асарлар салмоқ 
жиҳатидан ҳам, сифат жиҳатидан ҳам катта ўрин тутади. Негаки, ўта 
таъсирчан руҳиятга эга бўлгани ҳолда ўзбек халқи ўзаро одатий муомала-
муносабатларда ўз туйғу ва кечинмаларини бемалол билдиравермайди. 
Истеъдодли шахс кўнглида ҳамиша ҳам ташқарига чиқарилавермай, 
қатланиб ётган ҳис-туйғулар лирик асар бўлиб моддийлашуви табиийдир.
Лирик турдаги асарлар учун асосий нарса туйғу ва ҳиссиётга йўғрилган 
ҳаётий ҳикмат ифодасини беришдир. Бу турдаги асарларда воқеалар 
тасвири, характер мантиғи эмас, руҳий ҳолат ва ҳиссиёт ифодасини бериш, 
туйғулар самимиятини муҳрлаш муҳим ҳисобланади. Чинакам лирик шеър 
тингловчи ё ўқирманга фақат завқ берибгина қолмай, унинг эмоционал 
тафаккури ва маънавий-ахлоқий қувватини уйғотиб, фаолиятга ундайди. 
Самимий лирик сўз, ҳатто, реал воқелик ҳодисаларига қараганда ҳам инсон 
1
Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –Т.: “Akademnashr”, 2010. 152- 
бет. 

---

175 
руҳиятига кучлироқ таъсир кўрсатиши мумкинлиги психология илми 
хулосаларидан маълум. Шу боисдан ҳам лирик асар таҳлили кишини 
нафақат эстетик-маънавий жиҳатдан, балки функционал-ақлий томондан 
ҳам камолотга етказишга хизмат қилади. Инсон ақлию тилидан ташқари, 
нозик ва ингичка туйғуларга эгалиги билан ҳам бошқа жонлиқлардан фарқ 
қилади. Лирика ҳаёт ҳодисаларини эмас, балки инсон руҳиятида юз 
берадиган ўта нозик, бетакрор ҳолатларни акс эттириши билан ажралиб 
туради. Шу ҳолатларни ҳисобга олиб бўлса керак, Ортега-й-Гассет 
“Санъатнинг дегуманизациялашуви” асарида: “