Бадиий таҳлил асослари

Адабиётнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни ва 
ўйнаган 
роли 
унинг 
“ижтимоий 
вазифаси” 
деб 
аталади 
(Адабиётшуносликка оид асарларда “адабиётнинг ижтимоий роли”, 
“адабиётнинг аҳамияти”, “адабиётнинг мафкуравий моҳияти” 
тушунчалари ҳам шу маънода ишлатилади)
”
2
тарзида фикр билдирилади. 
Адабиёт назариясига доир ўзбек тилида чиққан бошқа адабиётларда 
адабиётнинг функцияларига деярли тўхталинмаган. Кўринадики, миллий 
адабиёттанув илмида бадиий адабиётнинг вазифалари масаласи жуда кам ва 
йўл-йўлакай ишланган. Баъзан у бир қатор ўзга адабий-эстетик тушунчалар 
билан аралаштириб ҳам юборилган. 
Адабиётнинг функцияси борасида рус адабиётшуноси А. Лилов ХХ 
асрнинг 80- йилларида “Адабиёт ва санъатнинг коммуникатив функцияси” 
мақоласида илк бор батафсил ва атрофлича фикр юритиб, илмий тасниф 
беришга уринади. Олимнинг фикрича, бадиий адабиёт 1) маърифий; 2) 
коммуникатив; 3) аксиологик; 4) гедонистик; ва 5) тарбиявий каби 
функцияларга
3
эга. Гарчи, юқоридаги мақолада адабиётнинг функциясига 
ижтимоий-мафкуравий ёндашув йўсини етакчилик қилсада, масаланинг 
қўйилиши ва бу борадаги тушунчаларнинг илк бор илмий йўсинда 
номланиб, муайян тамойиллар асосида тасниф этилишининг ўзи катта 
аҳамият касб этарди.
Замонавий рус адабиётшуноси А. Есин ҳам адабиётнинг вазифалари 
беш кўринишда эканини қайд этади. Лекин у салафи А. Лиловдан фарқ 
қилароқ, бадиий адабиётнинг вазифаларини 1) билиш ёки гносеологик; 2) 
баҳолаш ёки аксиологик; 3) тарбиявий; 4) эстетик; 5) ўзини ифодалаш 
воситаси сингари турларга ажратиш
4
лозимлигини таъкидлайди.
Мавжуд таснифларда бадиий адабиёт вазифалари борасидаги 
қарашларда ўртоқ жиҳатлардан кўра айирмалар кўпроқ экани кўзга 
ташланади. Бизнингча, адабиётнинг функцияларини тайин этиш ва тасниф 
қилишда бадиий адабиётнинг вазифасига кириши мумкин бўлган деярли 
барча қирраларни ҳисобга олган ҳолда иш кўриш холис илмий тўхтамга 
келиш имконини беради. Бунинг учун турлича фикрларни инкор этиш 
ўрнига улардаги етакчи соғлом жиҳатларни имкон қадар бирлаштириш 
1
Иззат Султон. Адабиёт назарияси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1986. 112, 120- бетлар. 
2
IzzatSulton. Adabiyot nazariyasi. –T.: “O’qituvchi”, 2005. 21- bet. 
3
Лилов А. Коммуникативная функция литературы и искусства// В книге “Теории, школы, концепции 
(критические анализы). Художественная коммуникация и семиотика. –Москва. «Наука», 1986. С. 223-225. 
4
Есин А. Б. Принципы и приемы анализа литературного произведения. –Москва.«Флинта», «Наука», 
2000. Сс. 8-11.

---

21 
йўлидан бориш мақсадга мувофиқдир. Шундай қилинганда, ҳодисанинг 
кўпроқ белгиларини ҳисобга олиш имкони юзага келади. Масалага шу 
йўсинда ёндашган ҳолда биз адабиётнинг а)