Бадиий таҳлил асослари

эстетик 
мақсадга 
йўналтирилиб, образлар воситасида киши руҳияти ва тафаккурига 
таъсир кўрсата оладиган, муайян мантиқий тугаллик ҳамда бадиий 
ўзига хосликка эга теран мазмун ва таъсирчан шаклдан иборат яратиқ 
бадиий асар дейилади
тарзидатаъриф бериш мумкин. Маълумки, бадиий 
асар, бу ўринда “адабий-бадиий асар” назарда тутилади ва қулайлик учун 
ўрни билан “бадиий асар”, “адабий асар”, “адабиёт”, “бадиий адабиёт” 
тарзида аралаш қўлланилаверилади, объектив равишда муайян вазифа 
бажаради. Адабий яратиқ ўқиганларнинг онги, сезими, туйғуси, кайфияти ва 
руҳиятига таъсир кўрсатишининг ўзи билан муаллифнинг хоҳиш-
ихтиёридан қатъи назар қандайдир вазифа (функция)ларни адо этади. 
Адабиётнинг вазифадорлик хусусияти ижодкор томонидан атай 
режалаштирилиши ҳам, мутлақо ўйланмаган ҳолда, табиий равишда юзага 
келган бўлиши ҳам мумкин. Бу масаланинг моҳиятига деярли таъсир 
қилмайди. Бу ҳақда машҳур В. Г. Белинский: “
Поэзия ўзидан ташқарида 
бўлган ҳеч бир мақсадни кўзламайди. Билимдаги ҳақиқатдек, 
ҳаракатдаги эзгуликдек унинг ўзи мақсаддир
”
1
,- деганди. Лекин 
адабиётнинг қудрати шундаки, мавжудлигининг ўзи мақсад бўлган бадиий 
яратиқ айни шу борлигининг ўзи билан объектив равишда муайян 
вазифаларни бажаради ҳам. 
Бадиий адабиётнинг вазифалари. 
Бадиий асарни таҳлил қилишда 
текширилаётган матннинг вазифаларини тўғри белгилаб олиш муҳим 
аҳамият касб этади. Негаки, ҳар қандай нарса-ҳодисанинг қиммати унинг ўз 
вазифасини қанчалик бажаргани билан ўлчанади. Гарчи, адабиётнинг 
моҳияти, мақсад ва вазифалари тўғрисида фикр кишилари томонидан жуда 
қадим замонлардан буён турли қарашлар илгари сурилган бўлсада, очун 
миқёсида адабиётнинг вазифалари таснифи билан фақат кейинги 
даврлардагина илмий асосда шуғулланила бошланди. Чунки инсоният 
тараққиётининг сўнгги асрларига қадар бадиий асарнинг ўзи ўз ҳолича 
мустақил қадрият саналиб келинарди. Кейинги бир ярим-икки асрда 
адабиётнинг зиммасига ижтимоий юк ҳам ортилиши кераклиги ўртага 
чиқди. Бинобарин, бадиий адабиётнинг функциялари ҳақида ўйлаб кўриш, 
1
Белинский В. Г. Адабий орзулар. –Т.: Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1977. 108- бет. 

---

20 
уларни аниқлаш ва таснифлаш зарурияти пайдо бўлди. 
Ўзбек адабиёттанувчилиги тарихида эса бадиий адабиётнинг 
вазифалари борасида ҳанузгача етарли изчил илмий изланишлар олиб 
борилмаган дейиш мумкин. Машҳур адабиётшунос, академик Иззат 
Султоннинг 1986 йилда чоп этилган “Адабиёт назарияси” дарслигининг 
“Адабиёт вазифаларининг спецификаси” бўлимида бадиий адабиёт 
“инсоншунослик” ва “оммавийлик” сингари функцияларга эгалиги 
тўғрисида сўз боради
1
. Ушбу китобнинг 2005 йилда чоп этилган қайта 
ишланган нашрида: “