Бадиий таҳлил асослари

Лолазор эрмаски, оҳимдин 
жаҳонга тушди ўт, Йўқ шафақким, бир қироқдин осмонга тушди ўт
» 
матлаъли ёки: «
Мени мен истаган ўз суҳбатига аржуманд этмас, Мени 
истар кишининг суҳбатин кўнглим писанд этмас
» байти билан 
бошланадиган ғазалларининг бадиий жозибаси ва мантиқий қудратини ҳис 
этган одам учун олам ҳам, одамлар ҳам, ҳаёт ҳам бошқачароқ бўлиб қолиши 
аниқ. Булардан бехабар ёки баҳрасиз одамнинг руҳиятида эса анчагина 
кемтиклик бўлиши ҳам шубҳасиздир. Демак, асл бадиий асар одамнинг 
руҳияти, табиати ва маьнавиятида маълум янгиланиш, эврилиш содир 
қилади. 
Абдулла Ориповнинг ҳар сатридан инсоний дард балқиб турувчи 
“Сароб” (“Ўйларим”) шеъридан олинган қуйидаги сатрлар моҳияти ва 
жозибасини англаб етиш ҳар қандай ўқувчи ёки талаба туйғуларида улкан 
ўзгаришлар ясаши мумкинлигини инкор этиб бўлмайди: 
Олти ойким, шеър ёзмайман, юрагим зада, 
Олти ойким, ўзгаларга тилайман омад. 
Олти ойким, дўстларим ҳам пана-панада 
Истеъдодим сўнганидан қилар каромат... 
Ниманидир ахтараман шеърдан ҳам улуғ, 
Ниманидир қидираман нондан азизроқ. 
Дунё ўзи бепоён-ку рангларга тўлуғ, 
Бироқ менинг кўзларимдан ранглар ҳам йироқ. 
...Шеър излайман букун Тошкент кўчаларида, 
Секингина зирқирайди беором қалбим. 
Мен умримнинг бу суронли кечаларида 
На бир таскин топа олдим, на шеър тополдим. 
...Таъна қилмай ахир севгим мукофотини 
Инсон учун минг оташда куяр эдим мен. 
О, қанчалар севар эдим инсон зотини, 
Қандай буюк муҳаббат-ла севар эдим мен. 
Бугун тўниб атрофимга қарайман ғамгин, 
Ўт беролмас, қалбга энди у ёшлик дамлар. 
Мен инсонни бир инсондай севардим, лекин 
Нечун кўпдир ҳалигача разил одамлар... 
Ҳақиқий бадиият, англанган ва англатилган гўзаллик китобхоннинг нафақат 
руҳияти, балки тафаккурига ҳам ижобий таъсир кўрсатади, унинг шахс 
сифатида шаклланиш жараёнига тўғри йўналиш беради. 
Бадиий адабиётни фақат ҳаётий саволларга жавоб берадиган, 
ўқувчиларни яшашга ўргатадиган амалий восита тарзида тушуниш ва 
изоҳлаш нотўғри ва, ҳатто, зарарлидир. Чунки бундай изоҳ бадиий 
адабиётнинг моҳиятини бузиб кўрсатади ва жўнлаштиради. Адабиёт 
ҳаётдаги муаммоли вазиятлардан чиқиб кетишнинг рецепти ёхуд 
воқеликдаги мушкул саволларга жавоб топиб берадиган восита эмас, балки 

---

14 
ўқирманда ўзи, ўзгалар, олам ва одамият тўғрисида муайян тарздаги 
маънавий-фикрий муносабатни уйғотадиган эстетик ҳодисадир. Бу 
муносабат олдин адабий қаҳрамонларга йўналтирилган бўлади, кейинчалик 
ўқирманнинг ўзи ва тутумларига қаратилади. Демак, англанган бадиият 
ўқирманни ўйлашга, ўйланишга ўргатади. Шунингдек, адабиёт у ёки бу 
тарзда яшаш керак деб инсонга тавсия ҳам бермайди, йўл ҳам кўрсатмайди. 
Чунки одам табиатининг хилма-хиллиги, у тушиши мумкин бўлган ҳаётий 
вазиятларнинг саноқсизлиги, ҳисобсиз муқобилларга эгалиги ҳар қандай 
рецепт ва тавсияларни дарров самарасиз қилади. Шу боис бадиий асарга 
жўн маиший прагматик нуқтаи назар билан ёндашиб, ундан ҳаётдаги бирор 
ёмонликни дарҳол бартараф этишни кутиб бўлмайди. Мабодо, адабиёт 
бирор бузилган нарсани тузатса ҳам, фақат муносабат дориси билан, руҳий 
тафтиш малҳами билан тузатиши мумкин. 
ХХ асрнинг саксонинчи йилларидан бошлаб, миллат ижтимоий ҳаёти 
ва тараққиётида асар таҳлилининг катта аҳамиятга эгалиги бир қадар 
англанадиган бўлди. Ўша англанишнинг, асар таҳлили инсон маънавияти 
шаклланишида тутган юксак мавқе тан олинишининг натижаси ўлароқ, ХХ 
аср сўнгги декадасида «Бадиий таҳлил асослари» деган фан яратилишига 
эҳтиёж пайдо бўлди. Ана шу эҳтиёж натижаси ўлароқ республикамизнинг 
бош олий мактаби – Ўзбекистон Миллий университети филология 
факултетида 1996 йилдан махсус курс, 1998 йилдан эътиборан танлама фан 
сифатида ўтила бошланди. 2004 йилдан бошлаб эса ушбу курс ўзбек 
филологияси йўналишида мутахассислик фани сифатида ўқитилиши ўзбек 
олий филологик таълими учун жуда катта илмий ва маънавий-маърифий 
аҳамиятга эга воқеа бўлди. 
Қачонки, бўлажак филолог бадиий асарларни таҳлил этиш йўл-
йўриғини фан даражасида ўрганмас ва ҳар қандай жанрдаги эстетик 
яратиқни таҳлил қила олиш малакасига эга бўлмас экан, адабий таълимдан 
кузатилган асл мақсадга тўлиқ эришилиши мумкин эмас. Адабиёт 
ўқитувчиси ночорлигича, адабиёт дарслари зерикарлилигича, асардан 
чиқариладиган хулоса «ижтимоий насиҳат»лигича қолаверади. Таҳлил 
ғариб бўлганлиги учун ўрта ва ўрта махсус таълимда адабиёт ўқитиш 
жараёни олдига қўйилган бош мақсад – маънавий баркамол шахс 
шакллантиришга эришилмайди, олий адабий таълимда бадиий асарнинг 
бутун жозибасини очиш илмий асосларда йўлга қўйилмаганича қолади. 
Чинакам бадиий таҳлил ўрнига қуруқ чақириғу ақидабозлик сабаб ўқувчи 
ҳамда талабалар ҳақиқий адабиётни сохтасидан фарқлай олмайдилар. Шу 
боис уларда эзгу маънавий сифатлар шакллантирилмай қолаверади. 
Бадиий асарни таҳлил қилиш малакасига етарлича эга бўлмаган 
филолог мутахассис талабаларга нима «бериш»ни билмаганидек, улардан 
нимани «талаб этиш»ни ҳам тасаввур қилолмагани боис, адабиёт 
дарсларида талабалар зиммасига керакли юк қўйилмайди. Талабалар 
хаёлотини юксалтирмайдиган, ақлини зўриқтирмайдиган енгил-елпи 
«билим»лар адабиёт бўйича ижобий баҳо олиш учун етарли ҳисобланиб 
келинади. Чунончи, физика фанида бутун олам тортилиш қонунини яратиш 

---

15 
учун Нютоннинг бошига тасодифан тушиб кетган олма туртки бўлганини 
айтган, аммо қонуннинг моҳиятини билмаган ўқувчига «ёмон» баҳо 
қўйилади ва тўғри қилинади. Аммо Алишер Навоий «Хамса»сининг беш 
достондан иборатлиги, унинг икки ярим йил мобайнида яратилгани ва 
достонларнинг жойлашиш тартибини билган ўқувчига, гарчи у «Хамса»ни 
очиб кўрмаган бўлсада, «ижобий» баҳо қўйилаверади. Адабиёт бўйича 
нимани талаб қилиш кераклиги аниқ белгилаб олинмагани учун ўша 
«билим» ҳам етарли деб қаралади.
Бадиий асар матни билан ишлашни ўз фаолиятининг марказий 
масаласи 
деб 
ҳисобламайдиган 
адабий 
таълим 
аввал-бошдан 
самарасизликка маҳкумдир. Бадиий таҳлилсиз адабий таълим натижаси 
маънавиятсиз шахс, билимсиз мутахассис демакдир. Янгиланган миллий 
педагогика ўз олдига маънавияти юксак шахсларни шакллантириш 
мақсадини қўйган экан, адабий таълимда бадиий таҳлил ҳал қилувчи 
аҳамиятга эга бўлиши шубҳасиздир. Малакали бадиий таҳлил бўлмаган 
жойда мўъжизавий асарнинг сеҳри, сири, жозибаси йўққа чиқади. Чунки 
унинг замиридаги бадиий ва ҳаётий маъно пайқалмай қолаверади. Адабиёт 
ўқитишда бадиий таҳлилга эътибор ғоят суст бўлганлиги учун ҳам миллат 
аҳлининг бир неча авлоди Навоий, Бобур, Машраб ва Қодирий асарларини 
ўқигани ҳолда уларсиз яшаб келмоқда. Чунки миллий адабиётшунослик 
томонидан ҳали бу ижодкорларнинг асарларига хос бадиий жиҳатларни 
бутун кўлами, кўпқирралилиги билан аниқлаб, талаба ва ўқувчиларга 
етказиб бериш механизми ишлаб чиқилгани йўқ. 
Бадиий таҳлил йўллари ўзлаштирилмагунча талабалар ҳам, ўқувчилар 
ҳам ҳақиқий адабиёт намунасини қизиқ сюжетли енгил-елпи битиклардан 
фарқлай олмайдилар. Чунки улар асл бадиий матннинг қиммати нимадан 
иборатлигини билмайдилар. Бу ҳолат уларни бадиий шабкўрлик − 
далтонизмга, дидсизликка олиб боради. Эстетик шабкўрлик, дидсизлик эса 
маънавий кемтиклик ва ахлоқий лоқайдлик каби иллатларга сабаб бўлади. 
Адабий асар ўқимайдиган, уни таҳлил қила олмайдиган, бинобарин, ундан 
таъсирлана билмайдиган киши маънавий қадриятларни туймайди, 
тушунмайди, бинобарин уларга менсимай қарайдиган бўлади. Бундай 
одамга ўзгани ҳис этиш, бировга дарддош бўлиш туйғуси бегона. Унда тор 
амалиётчилик, худбинлик, манфаатпарастлик иллатлари мавжуд бўлиш 
хавфи катта. Шунинг учун ҳам бадиий таҳлилни амалга ошириш оддий 
дидактик юмушгина эмас, балки ўта муҳим маънавий-ахлоқий тадбир 
ҳамдир. 
Фанлар методологиясидан маълумки, илмнинг бирор тармоғи алоҳида 
фан саналиши учун қуйидаги уч шартга жавоб бериши керак: а) фаннинг 
ўзига хос мустақил тадқиқот предмети бўлиши; б) унинг ўзига хос илмий-
тадқиқот усуллари тизимига эгалиги; в) фаннинг салмоқли ижтимоий 
аҳамияти борлиги. 
«Бадиий таҳлил асослари» курсининг бошқа бирор фан бевосита 
шуғулланмайдиган ўз объект ва предмети мавжуд. «Бадиий таҳлил 
асослари» фанининг 
объекти
очун бўйича энг қадимги замонлардан 

---

16 
бугунга қадар яратилган оғзаки ва ёзма бадиий асарлардир. «Бадиий таҳлил 
асослари» фанининг