B. T. Toshmuhamedov

3-qism.
E G Z O G E N G E O L O G IK JARAYONLAR
Yer po'stida boMadigan geologik jarayonlar egzogen jaray o n lar 
deb nom lanib, uning natijasida relyef nevilirlanadi yoki silliqlanadi. 
Bu jaray o n lar atm osfera, gidrosfera va biosferalarning Y er p o 'sti 
bilan o 'zaro ta ’siri natijasida b o 'ladi. Tepaliklar yem iriladi, yem i- 
rilgan jin slar sham ol, suv yordam ida olib ketiladi va yotqiziladi. 
Yerning tashqi kuchlari bilan bog'liq bo'lgan g eoo lo g ik jaray o n lar 
natijasida oltin, q o 'rg 'o sh in , p latin a, olm os, h ar xil k o 'm irlar, 
slanets, neft, gaz va boshqa foydali qazilm a konlari vujudga keladi.
3 .1 . Nurash
M ineral va tog' jinslarining m uhim o'zgarishini vujudga kelti- 
aivchi m exanik, kim yoviy va organik turdagi b ir qanch a ja ra y o n - 
larga nurash deyiladi.
Y er yuzasidagi jin sla r h aro ratn in g sutka va yil d av o m id a 
o'zg arib turishi, havo va nam ning fizik ham da kim yoviy ta ’sir 
etishi va organizm larning ta ’siri natijasida nurab ketadi. Q uyosh, 
havo, nam va organizm larning ta ’siri natijasida to g ' jinslarinin g 
o'zgarish jarayoni 
nurash 
deb ataladi. Q attiq jin slarning k atta- 
kichik parchalarga b o 'lin ib sinishi 
fizik nurash 
deb ataladi.
Bunda jinsni tashkil etuvchi m inerallarning kim yoviy tarkibi 
o'zgarm aydi. H aroratning o'zgarib turishi fizik nurashning asosiy 
faktoridir. A gar jin s yoriqlariga suv kirib, bu yerda suv m uzlab 
qolsa, u holda fizik nurash yana ham tezlashadi. Suv m uzlag an d a 
u n in g h ajm i k en g ay ish i m a ’lu m . M u z la g a n su v n in g y o riq
devorlarining 1 sm 2 yeriga itargan kuchi taxm inan 870 kg ga yetadi. 
G 'o y a t katta bunday kuch h ar qanday qattiq jinsni ham m aydalab 
tashlashi m um kin. Suvning takror m uzlab erib turishi bilan bog'liq 
b o'lgan fizik nurash sovuqdan nurash deb ataladi. Fizik nurash 
n a tija sid a h a ttiq jin s la r m a y d a -m a y d a b o 'lib k e ta d i, h a tto
zarrach alar 0,01 m m gacha yetadi. Q attiq jin s zarrachalarining
229

---