B. T. Toshmuhamedov

Kimyoviy nurash. 
Fizik nurash natijasida jin slar m aydalanadi,
231

---

parchalanadi, b a ’zan eziladi. T o g‘ jinsiga erkin kislorod ta ’siri 
natijasida, ayniqsa jins orasiga suvning o ‘tib borishi orqasida u 
Yerda hosil bo'lgan kimyoviy reaksiya tufayli kimyoviy nurash 
yuz beradi. Kimyoviy nurash qattiq jinslarning yana ham ko'proq 
m ay dalanishig a y o rd am berad i. K im yoviy ja ra y o n la r asosan 
oksidtanish, gidrotatsiya (m etallarning suvlanishi), erish vagidroliz 
xillariga boMinadi.
51-rasm. 
Chum buchkut to g ‘ yon bag'ridagi burma.
Oksidlanish. 
Yer po 'stini tashkil qiluvchi m ineral va to g ‘ 
jin sla ri a tm o sfe ra d a g i erk in k islo ro d t a ’sirid a o k sid la n a d i. 
A tm osferada erkin kislorod 21 foizni, suvda 30 foizni tashkil 
etadi. N urash boMadigan zonada erkin kislorod boMgan vaqtda 
qaytarilish reaksiyasi ketadi va sulfidlar hosil boMadi.
Erkin kislorod havoda va suvda boMganligidan sulfidlar beqaror 
boMib qoladi va parchalanib asta-sekin sulfatlarga, karbonatlarga 
va oksidlarga aylanadi. Bu reaksiyani quyida pirit minerali misolida 
ko‘rish m um kin:
2FeS2 + 7 0 2 + 2 H 20 = 2 F e S 0 4 + 2H 20
B u nd an hosil boMgan te m ir sulfat oksidi ( F e S 0 4) y an a 
osidlanishni davom ettiradi va quyidagicha reaksiya beradi.

---

6 F e S 0 2 + 3 H 20 + 1,5 О , = 2F e2 ( S 0 4)3 + 2 F e(O H )3
H osil boMgan tem irn in g sulfat oksidi beqaror boMgani u ch u n
te m irn in g suvli oksidi va o ltin g u g u rt kislotasi hosil boMadi, 
chunonchi:
2F e2 ( S 0 4)3 + 9 H 20 = 2F e20 3 + 3 H 20 + 6 H 2S 0 4
T em irning suvli oksidi Y er yuzasidagi p irit yoki boshqa te m ir 
sulfidlari boMgan jin slarn in g oksidlanishi natijasida hosil boMib, u 
Y er y u zasid a te m ir q alp o q deb atalu v ch i sh ak ld a u c h ra y d i. 
Jinslarga issiqlik ta ’sir etishi natijasida oksidlanish jarayoni g oh 
tez, goh sekin yuz berishi m um kin. O ksidlanish jarayoni kim yoviy 
n u ra sh h o d isasi ic h id a k o ‘poq u ch rab tu ra d i, bu ja ra y o n d a
atm osfera, suv va issiqlik t a ’sirida tem irli, m agniyli va alum iniyli 
jin slar oksidlanib turadi. Bu hodisa to ‘g ‘risida to g ‘ jinslari ochilib 
qolgan joylardagi qizil, pushti, kulrang, yashil va boshqa ran g lar 
guvohlik beradi. K im yoviy nurash Y er p o ‘stining erkin kislorod 
tarqalgan oraliqlarida ro ‘y beradi. Erkin kislorod Y er sharining 
har xil zo nalarid a h ar xil chuqurlikda uchraydi. T o rf va do im iy
muz bilan qoplagan yerlarda erkin kislorod Y er yuzasida uchraydi, 
boshqa joylarda esa 1 km gacha chuqurlikka oMib b oradi va shu 
chuqurlikkacha h ar xil b o ‘shliq darzliklarda kim yoviy nurash yuz 
berishiga sabab boMadi.