B. T. Toshmuhamedov

G idrotatsiya (m etalning suvlanishi). 
Bu jaray o n natijasida 
m inerallar suv ta ’sirida o ‘zgarib nuraydi. Bunga m isol qilib tabiatda 
angidridni gipsga aylanish reaksiyasini ko‘rsatam iz.
C a S 0 4 + 2H 20 - C a S 0 4 • 2H 20
Y ana b ir m isolda gem atit m ineralini lim onitga aylanishini 
keltishish m um kin.
2 F e20 3 + 3H 20 - 2 F e20 3 • 3 H 20
M ineral tarkibiga kislorod yoki suv m olekulasi o ‘rnashishi 
bilan uning hajm i kattalashadi va atrofidagi jinslarini itarib darzlar 
hosil qiladi.
Erish va gidroliz. 
Kim yoviy nurash jarayo nid a to g ‘ jin slarid a 
bu hodisa k o 'p in c h a bir-biriga mos holatda yuz beradi. Bu hodisa
23 3

---

asosan suv va uning tarkibidagi karbonat angidridi C 0 2 ta ’sirida 
vujudga keladi. Suv Yer qatlam larining yoriq va bo‘shliqlari orasida 
vodorod — H+ vagidroksid — OH ionlariga (dissotsiatsiya) ajralgan 
holda uchraydi. Kimyoviy nurashda vodorod — H + ionining ko‘p 
boMishi ko'proq aham iyatga ega, chunki u bu jaray o n d a asosiy 
faktordir. Suv tarkibida karbonat angidridi ko‘p b o ‘lsa, suv tez va 
ko‘proq ionlashadi. T og‘ jinslariga suv va karbonat angidridi ta ’sir 
qilganda faqat uni eritibgina qolm ay, balki ularning tarkibini 
o ‘zgartiradi, hatto qayta kristallangan yangi m inerallar hosil qiladi. 
Bunga m isol qilib tabiatda k o ‘p tarqalgan dala shpatini olish 
m um kin. U nga suv va karbonat angidridi ta ’sir ettirilsa quyidagi 
tarkibiy qism larga ajraladi.
K
j
O A I P
j
■ SiO ? + C O , + n H , 0 = A120 3 
S i0 2 • 2H 20 + S i0 2 • n H 20 + K ,S 0 3
Ajralish jarayoni qulay sharoit boMganda — tropik zonalarda 
(issiqlik, nam lik va karbonat angidridi ko‘p boMgan joylarda) 
ajralish jarayoni natijasida alyum osilikatlar parchalanib, boksit va 
opal m inerallarini hosil qiladi.
A120 3 • 2 S i0 2 • 2 H 20
R2C 0 3
t — A120 3 • n H 20
—►
S i0 2 ■
n H 20
Kimyoviy nurash ko‘pincha kristall jinslarda ham yuz beradi, 
M asalan, tem irli, magniyli m inerallar tez buziladi, u lar kristal­
langan to g ‘ (asosiy va ultra asosli) jinslarining 15% ini tashkil 
etadi. Suv va karbonat angidrid ta ’sirida lim onit (F e20 3 n H 20 )
va tem irning suvli boshqa m inerallari hosil boMadi. K rem niy suv 
bilan birikib opal m ineralini ( S i0 2 ■ n H 20 ) hosil qiladi. Bundan 
tashqari, Q uyosh nuri ta ’sirida Yer qobigM yuzasiga chiqib qolgan 
to g ‘ jinslari goh n am lanib, goh qurib, q u rg 'oq ch ilik faslning 
uzunligi tufayli m arganets va te m ir oksidlari p astd an yuqori 
koMariladi h am da jins yaltiroqligini hosil qiladi. N atijada jins usti 
aslida kulrang boMsa ham q o ram tir-q o ‘ngMr rang bilan qoplanadi. 
Bu jarayonga tog ‘ jinsi sirtining oftobda kuyishi deyiladi. Bu 
hodisa Y erning ham m a iqlim zonalarida uchrasada, k o ‘pinch a u
234

---

quruq va issiq iqlim zonalariga xosdir. N atijad a uning fizik va 
kim yoviy xususiyati o ‘zgaradi va nurash jarayoni tezlashadi. Bu 
hodisa M arkaziy Osiyo togMarida va choMlarida k o 'p uchraydi, 
uning qalinligi (jins tarkibiga qarab) 1 m m d an 2 m m gacha 
yetadi. Qo'ngMr rang p arda tarkibida 36% tem ir, 30% m arganets, 
8,5% krem nezyom , 9% giltuproq uchraydi.
Kimyoviy n u rashd a organik dunyoning roli katta. V.I. Ver- 
nadskiy, keyinroq. B.B. Polinov, m ikroorganizm lam i, o'sim liklarni 
suvda va quruqlikda nurash jaray o nin in g borishidagi va jins hosil 
qilishdagi aham iyatini k o ‘rsatib berdilar.
N eft konlarida 1 km chukurlikda m ikroorganizm lar borligi 
aniqlangan. 0 ‘sim liklar ildizi faqat m exanik nurashgagina sabab 
b o ‘lm ay, kim yoviy nurashga ham sababdir. M asalan, o'sim liklar- 
dan organik kislotalar, k arb o nat angidridi ajralib to g ‘ jinslariga 
ta ’sir etadi. B undan tashqari, o ‘sim liklar to g ‘ jinslaridan: K, C a, 
Si, M g, N a , R, S, Al kabi elem ent tuzlarini ajratib oladi. S hunday 
qilib, organik dunyo bilan anorganik dunyo doim alm ashinib turadi. 
Y er yuzasida qanday iqlim iy sharoit boMmasin un d a o z m i-k o ‘pm i 
fizik, kimyoviy va organik nurash jarayonlari b o ‘lib turadi.