B. T. Toshmuhamedov

3 .2 . Sham olning geologik ishi
S ham olning tezligi q an ch a katta boMsa, uning kuchi sh u n ch a 
z o ‘r boMadi. K uchli sham ol ju d a z o ‘r kuchga ega. Yirik qum va 
m ayda shag'algacha boMgan to g ‘ jinslari d o n a la rih irgMtishi va 
boshqa joylarga olib ketishi m um kin. N ihoyat, tezligi 50 m /sek.dan 
ortiq boMgan dovullar z o ‘r yem iriluvchi kuchga egadir. Oz kuchga 
ega boMgan, lekin ozm i-ko'pm i uzoq vaqtgacha esadigan sham ollar 
suv havzalarining yuza qism ini o ‘z y o ‘nalishi to m o n surib ketadi. 
M asalan: ko‘p incha uzoq vaqtgacha esuvchi kuchli sham ollar F in
qoMtigMdan N eva daryosining to r quyilishi joyigacha k o ‘p suv 
haydab, daryo suvini tutib q o ‘yadi va natijada N eva daryosining 
suv sathi koMarilib to shq in lar boMadi.
Dovuilarning kuchi shunday z o ‘rki, ular tem ir yoM vagonlarini 
ag ‘darib yu bo rad i, tom larn i uylardan uzib yuboradi, o m o n a t 
turgan uylarni buzib yuboradi, daraxtlarni ildizlari bilan sug‘urib 
oladi va hokazolar.
237

---

M a’lum ki, sham ol m a ’lum geologik ish bajaradi. A lbatta bu 
ish ham m a vaqt va ham m a Yerda bir xil yuz berm aydi. Yer 
y u z a s id a s h u n d a y h u d u d la r b o rk i, b u la r d a s h a m o ln in g
yem iruvchilik ta ’siri nihoyatda kuchli seziladi. Bu hududlar — 
o ‘simlik qatlam i boMmagan chala sahro va sahrolardir. Shuning 
uchun bunday joylarni deflyatsiya (sham ol esish) hududlari deb 
atash m um kin.
S ham ol q an ch a kuchli b o ‘lsa, sh u n ch a katta zarrach alar 
tuproqdan ajraladi va ular shu n ch a uzoqqa olib ketiladi. Havo 
oqim lari faqat Yer yuzasi b o ‘ylab gorizontal y o ‘nalishda b o ‘lm ay, 
balki tik yo‘nalishda ham esadi, shuning uchun tuproqdan ajralgan 
zarrachalar yuqoriga ko£tariladi. M ayda qum kuchli sham olda 
b ir necha o ‘n m etr balandlikka, bir oz yiroqroq qum va m ayda 
tosh esa 8 - 10m balandlikka koMariladi, Sahrolarda qattiq sham ol­
ning kuchini tekshirgan sayohatchilar diam etri 3-4 sm kattalikdagi 
toshlar sham olda 2-3 m gacha balandlikka koMarilganini, b a ’zan 
esa bunday to shlar otda kelayotgan kishini savalaganini qayd 
qiladilar. Bu xildagi sham ollar ayniqsa Sharqiy P om irda tez-tez 
esib turadi.
ш