B. T. Toshmuhamedov

Y .G . Bondarchukning tektoorogen gipotezasi. 
V. G . B ondar 
chuk «Teoriya tektoorogenii» (1944—1946) (Tektoorogeniya naza­
riyasi) degan m aqolasida Y er shari po'stidagi tektonik tuzilish 
bilan relyefning kelib chiqishi geologik taraqqiyot jarayonida bir- 
biri bilan bog'liq deb tushuntiradi.
V .G . B ondarchuk Y erning u m u m iy tuzilishkni, relyefini, 
geologik jarayonlarni analiz qilib, quyidagi xulosalarga kelgan:
Yer relyefi um um an ikki o'qli ellipsoid aylanishiga moslashgan. 
U ning eng chiqiq joyi ekvator zonasiga to 'g 'ri keladi;
Y er sharinm ng eng ch uq u r va eng baland joyi geoidning eng 
botiq va eng chiqiq hududiga to 'g 'ri keladi;okeantagi dastlab 
bazaltdan tarkib topgan bo'lib, past-baland, to'lkinsim on tuzilgan. 
D engiz tagining ko'tarilgan qism lari jan u b i-sh arq q a to m o n va 
ekvator tom onga yo'nalgan;
Yer yuzasidagi eng katta pastbalandliklar uning eng chiqiq 
joyiga ekvatorial hududga to 'g 'ri keladi, qutblarga to m o n relef 
tekislana boradi.
Y er sial p o 'stining geologik tuzilishini biz faqat quruqlikdagi 
qism inigina o'rganishim iz m um kin. U ning stratigrafiyasi, relyefi­
ning tuzilishi geologiyaga va geologiyaga yaqin fanlarga asosiy 
obyekt bo'lib hisoblanadi. Sial po'stining rivojlanishi yerning sima 
po'sti massasi bilan atm osferaning o 'zaro murakkab m unosabatiga 
bog'liqdir. B oshqacha qilib aytganda, yerning birlam chi kosmik 
yuzasidan tarixiy geologik hodisalar yig'indisi natijasida yer p o 'sti­
ning qisqarishi va sial p o 'stin in g burm alanishi planetada geologik 
bosqichning boshlanishini belgilaydi.
V .G . B ondarchuk fikricha, hozirgi zam oy m ateriklarining 
markaziy qismini qadim gi sial p o 'sti tashkil qiladi. M arkaziy sial 
p o'stining kattalashishi, uning atrofidagi birlam chi sim a p o 'stid a
214

---

geologik jarayonlar rivojlanishi sababli okean tagidan tog1 tizm alari 
ko 'tarilib ch iq ib quruqlikning yosh qism ini vujudga keltiradi. 
Q uruqlikning turli yoshdagi to g‘ relyefi gravitatsion harakatlar 
natijasida paydo bo'lgan.
M uallifning fikricha, Y er sharining birlam chi relyefi o g 'ir 
m odda — sim a p o 'sti b o 'lib , u n d an rivojlanib ch iq q an engil p o 'st 
sial relyefini hosil qilgan. A vtor T in ch o k ean id an chiquvchi 
vulqonlar m agm asini birlam chi, A tlantika okean id an chiquvchi 
yopishqoq n o rd on m agm ani ikkilam chi deb yuritadi. Ikkilam chi 
m agm aning hosil b o'lish in i faqat ichki energiya hisobiga em as, 
balki geologik jaray o n lar natijasida m oddalarning alm ashinuvidan 
kelib chiqadigan issiqlik hisobiga hosil b o 'lad i, deb ko'rsatadi. 
D em ak, m agm atik jinslarning bir nech a xili hosil bo 'lgan. O kean 
tagining m aterik ka aylanishi geosinklinal tarzida ro 'y beradi. 
G eosinklinallar m aterik bilan okean chegarasiga joylashadi.
Y erning ham m a harakat form alari doim iy b o 'lm ay , davriydir. 
Y erning Q uyoshga nisbatan turgan holatiga qarab bu harakat 
goh sekinlashadi, goh tezlashadi. A kademik Fesenkovning fikricha, 
Q uyoshdagi o 'zg arish lar Q uyosh davriy harakatining tezligiga va 
unda ro 'y beradigan yadro reaksiyalariga bog'liqdir.
Y erning aylanm a harakati Yer p o'stida yon (tangensial) kuch- 
larni hosil qiladi. Bu kuchlar natijasida Yer sharida subm eridional 
tebranm a ko 'tarilish ro 'y beradi. Ekvatorga to m o n t a ’sir qiluvchi 
kuchlar ta ’sirida subm eridional to 'lq in la r parabolik y o 'n alish d a 
bo'ladi. Bu holatni T inch okean sohillarida va o rollar yoyining 
joylanishida k o'rish m um kin.
Yer m assasining to b o ra siqilishi natijasida tektoorogeniya 
kuchayib boradi. Regional kengayish siqilishni buzishi m um kin. 
Bu hodisaning qaysi biri keyin kelishini dengizning m ahalliy trans- 
gressiyasi va regressiyasi bilan aniqlaniladi. Bu ikki kuch ta ’sirida 
Yer yuzasi o 'zg arad i. G rav itatsion ja ra y o n lar kuchayadi yoki 
susayadi, natijada Y er yuzasida kuchli o'zg arishlar ro 'y beradi. 
C h o 'k in d i form atsiyasi hosil bo'ladi.
V .G . B ondarchuk Y er po 'stin in g o 'sish tarixini, to g ' b u rm a­
lan ish dav rlarini va tabiiy geografik sh aro itn in g o 'z g a rish in i 
Quyosh va Y erdagi harakatlarga bog'laydi. Yerdagi h a r b ir to g '
215

---

burm alanishi davri bir geokosmik davr deb yuritadi. G eokosm ik 
davrlar yuqoriga chiquvchi va pastga cho'kuvchi fazalarga bo'linadi. 
Y uqoriga chiquvchi fazada burm ali to g ia r paydo b o 'lad i va 
quruqlik kengayadi. Pastga cho'kuvchi fazada geosinklinal rejim 
paydo b o 'ladi, suv bosishi ro'y beradi.
G eokosm ik fazalar 120-150 m ln yil davom etadi. Hozirgi 
z a m o n y an g i g e o k o sm ik d av r b o 'lib , g e o s in k lin a lla r n in g
rivojlanishi, q u ru q likning yem irilish va suv bo sish i, n ih o y at 
iqlim ning yum shashi, yangi xastning rivojlanishi davridir.
V. 1. Popovning Yer po'stin in g rivojlanishi haqidagi yadro 
gipotezasi — M arkaziy Osiyo geologiyasi m ateriallari asosida V. I. 
Popov yangi geotektonik gipoteza yaratdi. U ning bu fikri keyingi 
vaqtlarda Yer po'stin in g rivojlanishi haqida yadro gipotezasi deb 
nom oldi.
V. I. Popov geologiya adabiyotlarida tasvirlangan bir qancha 
gipotezalarni (Xills, V enin-M eynes, Xolms va boshqalar) tanqid 
qilib, yerning granit va bazalt po'stin in g hosil b o 'lish i dastlab 
granit va bazalt m agm asining hosil bo'lishiga va uning yig'ilishiga 
bog'liq deb hisoblaydi. Bu haqda F. G . Levinson-Lessing o 'z
vaqtida, gapirib o 'tg a n edi. Bu m agm alar A. E. F ersm an va 
Bouenning fikricha, litosfera ch u q u r qism ining b a ’zi joylarida 
radioterm ik ta ’sir natijasida hosil b o'lgan va buni oson eruvchi 
(eftektonli) reaksiyaga kirishib kristallga tushuvchi (suyuq eritm a) 
m oddalar m ahsuloti deb hisoblash kerak:
1) g ran it p o 'sti bazalt p o 's tid a n ajralib, p ro to g ran ito id li 
m agm ani, keyinchalik un d an yosh granitni hosil qiladi. G ranit 
po'stidan o'z navbatida cho'kindi po'st hosil bo'lib, uning ikkilam­
chi erishidan granit po'stin in g yetarli qalinligi kelib chiqadi;
2) bazalt po'sti peridotit p o 'stid an erib ajraluvchi brlam chi 
bazalt m agm asidan hosil bo'ladi. Keyinchalik bu bazalt po'stining 
ayrim qism larida ikkilam chi erish natijasida bazalt p o 'sti yetarli 
(20 km) qalinlikka yetadi.
R a d i o a k ti v m o d d a la r p a r c h a l a n g a n d a lito s f e r a d a g i 
m oddalarning ayrim joylarda erib va chuqurlikda saralabgina 
qoldirm ay, bu radioaktiv m oddalarning o 'z i ham saralanadi va
216

---

oson suyuluvchi m ah sulo tlard a y ig 'ilad i. K eyinchalik boshqa 
jin slard an ajralib, Y er betiga chiqa boshlaydi.
C h o 'k in d i p o 'stig in a em as, balki yerning sial p o 'stin in g , 
ayniqsa granit po 'stining ham rivojlanishini (paydo b o 'lishin i) 
arxey erasidan keyingi geologik tarixga kiritish kerak. Bu vaqtda 
(arxey erasida) Yer p o'stin in g m aterik qism ida qadim gi bazalt 
p o 'stid an tashqari, granit po'sti ham uchraydi.
S huning u c h u n kaynazoy, m ezozoy va paleozoy eralarining 
m aterik (q u aiq lik va dengiz) da hosil b o 'lg an cho 'k in d ilarin in g
o 'rtac h a tarkibi granitning, bazaltning aralashm asiga to 'g 'ri keladi. 
Paleozoyning okean tagidagi ch o 'k in d ilari tarkibi bazalt tarkibiga 
o'xshaydi.
Arxey erasidan K anada qalqonida b u n d an 1,5-2 m illiard yil 
oldin hosil b o 'lg an ch o'kin d ilarni olsak, u ning o 'rta c h a tarkibi 
bazaltning o 'rta c h a tarkibiga to 'g 'ri keladi. B inobarin, u vaqtda 
Yer p o 'stid a g ran it p o 'sti b o 'lm agan yoki paydo b o 'la boshlagan. 
G ran it faqat bo'lgusi m aterikni o'stiru v ch i m arkazda dastlabki 
taraqqiyot holatida bo'lgan. Bu vaqtda ch o 'k in d i jinslar oldin hosil 
bo 'lg an va u Y er p o 'stin in g sial qism idagi bazalt qatlam ining 
yem irilishi hisobiga hosil bo'lgan. G eofiziklar bergan m a’lum otga 
k o 'ra bazalt ham m a joyda sial po'sti ostida, okean, ayniqsa T inch 
okean tagida yupqa qatlam li cho 'k in d i tagidan chiqib turadi.
B azalt q a tla m i kuchli zilzila n a tija s id a vuju d g a kelgan 
yoriqlardan (Islandiya, Gavayi orollari) bazalt lavasi chikishi 
hisobiga hozir ham paydo bo'lm oqda.
Yer po'stining kesimiga qarasangiz, okean va m aterik chekka- 
larida bazalt qatlam ining qalinligi 16-18 km gacha borishini, uning 
ustida granit p o 'sti hosil b o 'la boshlaganini ko'rasiz. Yer p o'sti 
rivojlanishining keyingi bosqichlarida m aterik o 'rta sid a g ran it 
qatlam larining qalinligi 30-40 km ga yetgan.
M aterik ich k arisid an ch iq ad ig an b az a lt, sp lin t, tra p p va 
boshqalar sial qobiqdagi granitli qobiq ustiga chiqadi.
Bazaltli qobiq yerning qadim gi tosh qatlam i hisoblanm aydi 
va u yupqa (15-20 km ) b o'lib, peridotitli sim a qobig'ini qoplab 
yotadi. Ba’zi m a ’lum otlarga k o 'ra , sim a qobig'i bazalt qatlam ini 
hosil qiluvchi m oddalarning gigant rezervuari hisoblanadi, Yer
217

---

ustida va Tinch, qism an H ind, A tlantika okeanlari tagida peridotit 
qobig'i hozir ham rivojlanishda davom etm oqda. Geofiziklar bergan 
m a ’lum otga ko'ra, T inch okean tagida hali granit qatlam i hosil 
bo'Igani y o ‘q, faqat bazalt qatlam i rivojlanm oqda.
Bazalt qatlam i okean tagida hozirgi vaqtda ham p eridotit 
qatlam ining differensiatsiyasidan hosil bo'layotgan ekan, dem ak, 
quruqlik ostidagi granit p o 'st ham xuddi shunday qilib arxey va 
arxeygacha bo 'lgan eralarda rivojlanib shakllangan.
D em ak, Y er tarixida sial qobig'ining cho 'k in d i va nordon 
jinslari bazalt qobig'i paydo bo'lm asdan oldin vujudga kelgan emas. 
Bazalt qobig'i peridotitli sima po'stining erishidan vujudga kelgan.
Y ern in g to sh p o 's tid a h o sil b o 'lg a n jin s la rn i te k sh irib
V. I. Popov shunday xulosaga keladi: bu p o 'stlar Yer po'sti chuqur 
qismining ayrim joylarida radiogermiklar (radioaktiv elem entlardan 
ajraluvchi issiqlik) ta ’sirida erib va differensiatsiyalanib rivojlanadi.
Yer po'sti markazdan Yer yuzasi tom onga rivojlanganligi uchun 
har bir ustki po'st ostida yotuvchi po'stning moddasidan kelib chiqqan.
Yer p o 's tin in g k o 'p bo sq ich lari ta raq q iy etishi sh u n d a n
iboratki, litosferaning har bir chuqur qismidagi po'sti Yer yuzasiga 
yaqin b o'lgan p o 'std an oldin paydo b o'lgan va rivojlangan. Biroq 
h am m a p o 'stlar ayrim joylarda keyingi vaqtlarda ham navbati 
bilan rivojlanishi m um kin.
Bunday hodisa hozir ham davom etm oqda. Yer p o 'stin in g
k o 'p bosqichli rivojlanishi quyidagi m azm unda bo'ladi:
— peridotit p o 'st ustida m oddalarning chuqurlikda saralanishi 
hisobiga bazalt po'sti hosil bo'ladi;
— bazal’t po'sti m a ’lum qalinlikka (16-18 km) yetgach, uning 
saralanishidan granit po 'sti hosil bo'ladi;
— bazalt va granit ustida ular m oddasining yemirilish hisobiga 
ch o 'k in d i m etam orfik p o 'st hosil b o'ladi;
— c h o 'k in d i p o 'st asosida biosfera qobig'i rivojlangan.
Yer p o 'sti m aterik qism ining rivojlanishi m aterik fundam enti 
va sokolining shakllanishi har bir o 'lk ad a bir necha yuz m illion 
yil davom etadi. P o 'stlarn in g rivojlanishi ju d a sekinlik bilan 
tu gallanad i. U larning qalinligi O siyoda m uallifning hisobiga 
qaraganda 1 m illion yilda 0,01-0,04 km, gorizontaliga m aydon
218

---

m arkazidan yon to m onga bir m illion yil ichida 0,75 km dan 20 
km gacha o 'sib boradi.
V aqt o ‘tishi bilan Yer p o 'stin in g rivojlanishi, ju m la d a n , 
ch o 'k in dilarn ing yotqizilishi tezlasha boradi. M uallif bu bilan 
geosinklinal nazariyaning b a ’zi tarafdorlarining geologiya tarixi 
davom ida geologik aktivlik yo'qolib boradi va Y er p o 'sta so 'n ib
boradi, degan fikrlarini tan qid qildi.
Y er p o 'sti b u n d an 3-4 m illiard yil oldin rivojlana boshlagan, 
jum ladan, uning granit po'sti 1,5-2 m illiard yil oldin hosil bo'lgan. 
Yer po'stin in g bu darajada sekinlik bilan uning qattiq m oddasidan 
erib, qatlam shaklida hosil b o 'lgan po 'stin in g o 'rta c h a qalinligi 
20-40 km b o 'lib , bu Yer shari yuza qatlam ining yarm ini qoplab 
olgan. O. Yu. S hm idt va D. G . Panov, V. V. Belousovlarning 
fikrlarini, y a’ni radioterm ik erish yo'li bilan yerning chuqurdagi 
3000 km qalinlikdagi peridotit qob ig 'ini q attiq m oddasini hosil 
b o 'lish in i (agar bu jarayon 4-5 m illiard yil davom etgan bo'lsa 
ham ) tushuntirish qiyindir.
B unday bo'lishi uch u n , deydi V. I. Popov, — Y er shari massasi 
b o sh lan g 'ic h davrida erigan yoki gaz h o la tid a b o 'lish i kerak. 
Shunda Yerning tarkibida radioaktiv elem entlar ko 'p bo'lgan desak, 
Y erning peridotit qobig'i tem ir nikelli qobiqdan ajralishi m um kin 
bo'ladi.
В. 
I. Popovning xulosasiga ko'ra, Y er p o 'sti h ar bir qism ining 
rivojlanishi uch asosiy bosqichdan iborat: 1) okean ichkarisidagi,
2) chekkadagi (m aterik chekkasi) va 3) m aterik ichkarisidagi 
rivojlanish zonalari. Bunga: a) geologik provinsiyaning 3 guruhi,
a) u n in g u c h a la g u r u h in in g m o s b o 'lg a n f o r m a tip la r i;
b) orotektonik struktura va geologik struktura yig'indisini o 'z
ic h ig a o lg a n to g ' p a y d o q ilu v c h i z o n a d e g a n n o m o lg a n
(A .D . A rx an g elsk iy n in g g eo sin k lin a l h u d u d i), sh u n in g d e k , 
quruqlikda hosil bo'luvchi (platform ada) jarayonlarning 3 guruhi 
va nihoyat, e) dengizning asosiy 3 tipi. Bu bosqichning h ar qaysisi 
Y er p o 'stin in g kesim ida har bir qatlam ning rivojlanishiga to 'g 'ri 
keladi.
1. 
O kean ichkarisidagi zo n ad a — bazalt p o 'sti va und an c h o '- 
kindilar hosil bo'lgan.
219

---

2. C hekka zonada — bazalt po'stin in g ustida m aterikka xos 
granit po'sti va uning yemirilishidan cho'kindi jinslar, hosil bo'lgan. 
Bu c h o 'k in d ila rd a n m agm atik h am d a p n ev m ato g id ro te rd an
form atsiyalar ajralib chiqqan. Bularning qadim gi ch o 'k in d i va 
chuqurlik form atsiyalar ustiga yotishidan m etam orfik form atsiya 
kelib chiqgan. Chekka stratosfera asosan ikki qavatga bo'linadi:
a) kristallangan fundam ent — asosan, gneys va boshqa kristal­
langan slanetsli katazona va m ezozona m etam orfizm formatsiyasi- 
ning bir qism idir;
b) m aterik zam ini — epizona va m ezozonaning bir qismini 
o 'z ichiga oladi.
3. N ihoyat m aterik ichkarisidagi zona bo'lib, uning ustidagi 
c h u q u r o 'y ilg an va tekislangan m a terik sirtid a c h o 'k in d ila r 
formatsiyasi hosil bo'lgan, ya’ni cho'kindi qatlam bo'lib, bu qatlam 
am alda m etam orfizm zonasidan tashqaridagi qism dir.
U larning chegarasini bilish yer qattiq po'stin in g rivojlanishi 
va tu z ilish id a ju d a m u h im rol o 'y n a y d i. M a te rik asosining 
tam om langan vaqti yer po'sti m oddasining rivojlanishi tugallanishi 
bilan aniqlanadi. G eosinklinal nazariyasiga ko 'ra, Y er po'stining 
m exanik belgilari (harakatlari) alm ashinib, vaqt o 'tish i bilan Yer 
p o 'sti m exanik harak atch an geosinklinal h u d u d d an m exanik 
jih atd an o 'zgarm as m aterik platform asiga o 'tad i. H aqiqatda esa 
alm ashinish asosida biz yangi po 'stnin g vujudga kelishini, Yer 
po 'stinin g yangi qatlam lari va yangi Yer p o 'stin i tashkil qilgan 
yangi form atsiyalarni ko'ram iz.
M aterik asosi bilan qoplam a kom pleks form atsiya qatlam
chegarasi Janubiy T yan-S handa va Shim oliy P om irda paleozoy 
va m ezazoy chegarasidan shim olda Shim oliy T y an -S h an d a va 
Q o zo g 'isto n d a paleozoy orasida c h eg a ralan a d i, ja n u b d a esa 
Janubiy P om ir va Q oraqum da m ezozoy orasidan o 'tad i.
M arkaziy Osiyo Yer po'stining bunday tartibda pog'onali 
o 's ib y o sh a rish i s h im o ld a n ja n u b g a to m o n , y a ’ni A n g ara 
m aterigining shim oldan janubga to m o n uzoq vaqt davom ida 
rivojlanishi bilan bog'liqdir (V.N. Nalivkin, K. Leuks, V.I. Popov, 
1938), a n iq r o g 'i b u jo y d a g i Y er p o 's ti s ia l q a tla m in in g
rivojlanishidir (V.I. Popov). Yadroli joylarda dastlab vulqonlar
220

---

harakatchan boMgan va uzoq davom etgan. M aterik po'sti paydo 
bo'lib, so 'n g ra m aterik tekislangandan keyin ham , m agm atizm
b a ’zan q o p la m a fo rm atsiy an i yo rib c h iq q a n d a n so 'n g ham
m agm atik form atsiya yana d ano m eta boshlaydi. Bu xil murakkab 
kompleks form atsiya bu yerda maxsus xil va «o'tkinchi» (ya’ni 
zam ind an qoplam ga o 'tu v ch i) form atsiya hosil qiladi. Shim oliy 
T y an -S h an va Q ozog'istondagi o 'rta va yuqori paleozoy form at- 
siyasi pa boshqalar buning m isolidir. O 'tk in ch i form atsiyaning 
tarkibida tipik qoplam a ch o 'k in d i form atsiya uchraydi (birlam chi
— kontinental, shuningdek, epikontinental — dengiz); platform alar 
odatda — quruqlik bilan alm ashinadi va k o 'p yirik h am d a mayda 
nordon intaiziyalar yorib chiqadi. Bir qancha o'tk in ch i formatsiya- 
larni m aterik zam inidan ajratadigan farq epizonada m etam orfizm ­
ning ham m a jo yda tarqalm aganligidadir.
Bundan tashqari, m aterik zam ini form atsiyalari kom pleksidan 
(birinchidan) o 'tk in c h i form atsiyaning farqi shundaki, effuzivlar 
doim dengiz ostida (yashil toshli diagenezlashgan faza, M.V. Usov) 
hosil b o'lish id ad ir, bu hodisa o 'tk in ch i form atsiyada bo'lm aydi. 
N ihoyat, o'tk in ch i kompleks form atsiyada tektonik jarayon ohista 
burm alanish (braxiskladka) va yem irilish bilan tugaydi.
Yer po'stining rivojlanishida va tuzilishida o 'tkin chi kompleks 
form atsiya qoplam a formatsiyasi bilan yakinlashishi kerak, chunki 
u m aterik (sirti) va to g'larn ing granitli ildizi hosil bo'lgandan 
keyin kelib ch iq q an d ir. H aq iq atd a esa lito sferan in g aktivligi 
birinchi galda uning chuqurdagi radioterm ik rejimiga bog'liqdir. 
Shuning u ch u n m agm atik hodisalar b a ’zan uzoq vaqt o 'tg ach va 
Yer negizida radioaktiv m oddalar to'plangach, litosferaning aktivligi 
qayta tiklanishi m um kin. M agm atik m assa yetilib, m aterik zam ini 
paydo bo'lib, uzoq davrlar m obaynida m ateriklarda peneplenizat- 
siya jaray on id an keyin h am burm alanishning rivojlanishini k o'ra- 
miz. Buning misoli uchu n k o ntinent o 'rtasid a joylashgan (D ekan 
yarim oroli, yuqori b o 'r oxiri) bazaltli platolarni ko'rsatish m u m ­
kin. So'ngi hodisalardan arxey va proterozoy eralarida kristallangan 
fundam entli jin slar c h u q u r yem irilgan G o ndvana m aterigi ustiga 
1200-1500 km 2 m aydonga 3-3,5 km qalinlikda qo'yilgan bazalt 
y o'lkalarini aytib o 'tish m um kin.
221

---

Yuqorida tasvirlangan hodisalar bilan bir vaqtda Yer po'stining 
ichki m arkazidan chekka tom on p og 'on asim o n rivojlanishi may- 
donning yon tom onlaridagi o'sish detallariga ta ’sir etgan. K eyin­
chalik bular ham m a tom onga qarab birlam chi m aterik tarzida 
o ‘sa boshlaydi va o'zaro bir-biri bilan ulanib, rivojlanishida davom 
etadi.