B. T. Toshmuhamedov

V. V. Belousovning radiomigratsion gipotezasi. 1942— 1943-
yillarda V. V. Belousov Yer po 'stin in g rivojlanishi haqidagi rad io ­
m igratsion gipotezasini bayon qildi. Bu gipotezaning m azm uni 
qisqacha quyidagilardan iborat.
Yer po'stinin g burm alanishi Y er p o 'stining tik (vertikal) ha- 
rakatidan vujudga keladi, buning natijasida tebranm a harakati 
ro'y beradi. Bunda asosiy energiya manbayi Y er po'stidagi jin slar­
ning radioaktivlik xossasidir. Boshqa «radioaktivlik» gipotezalardan 
bu gipotezaning farqi shuki, un d a vaqt o'tishi bilan Yer p o 'stid a 
radioaktiv elem entlerning tarqalishi o'zgarib ketadi, deb hisob­
lanadi. Bu dunyoqarash geotektonika masalalarini hal qilish yo 'li- 
dagi ko'pgina m uam m olarni hal qilishga im kon beradi.
Radioaktiv elem entlam ing Y er p o 'stid a tarqalishi ularning 
migratsiyasi (harakati) bilan bog'liqdir. Radioaktiv elem entlam ing 
qayta taqsim lanishi Y er p o 'stid a katta granit m assivlarining hosil 
bo'lishi bilan bog'liqdir.
G ranitlarning boshqa m agm atik jinslarga nisbatan radioaktiv 
elem entlarga boy bo 'lish i, ularning hosil bo'lishi Yer po'stidagi 
radioelem en tlar harakati bilan alo q ado r ekanligini ko 'rsatad i. 
C h u n k i g ra n it p o 's tin in g h o sil b o 'lis h i q a y ta rilm a g a n id e k , 
radioaktiv elem entlam ing ham m arkazdan chekka tom on m igrat­
siyasi kaytarilm aydi. Bu hodisa faza yoki turtki tarzida granit
212

---

intruziyalari bilan birga, lekin bir tekis va bir vaqtda ro ‘y bermaydi.
Radioaktiv elem entlar Y er yuzasiga yaqinlashgan sari issiqligini 
tez y o ‘qotib, planeta po 'stin in g sovishiga olib keladi.
Yer m assasining saralanishi natijasida yengil m assa (granit) 
Y er yuzasiga suzib ch iq ish i, og ‘ir m assa esa (bazalt) pastga 
cho'kishi ro ‘y beradi. M a ’lum ki, granit po'sti b utun geologiya 
ta rix id a hosil b o 'lib kelgan, b in o b a rin , Y er m a te riy a sin in g
saralanishi shu d am gacha davom etib kelm oqda.
Yer massasining saralanishi awallari birm uncha sekinroq boigan, 
shuning uchun radioaktiv elem entlar Yer po'sti tagidagi jinslarda bir 
tekis tarqalgan edi. Yer materiyasi birm uncha saralanganidan so'ng 
radioelem entlar qattiq po'sti ostida to 'p -to 'p bo'lib uchraydi.
Yer po'stining tagi radioaktiv elem entlam ing ko'proq to 'p lan i- 
shi natijasida kuchliroq isiydi. U zoq vaqt davom ida yigilgan issiqlik 
qattiq p o 's tn i kengaytiradi va bu p o 'stn i yorib chuqurdagi erigan 
massa Tiagm ani yer yuzasiga irg'itib chiqaradi. Bu hodisa Y er 
sharining ham m a joyida b ir xil tezlikda b o 'lm ag an i u ch u n yer 
p o 'sti ham bir yerda tez, ikkinchi bir yerda sekin soviydi. Tez 
sovigan jo y lard a yer p o 's ti k o 'p ro q siqiladi va b u rm alan ad i. 
Shunday qilib, intrageosinklinal va intrageoantiklinal (kam sovigan 
joylarda) hosil bo'lgan. Petrologiyadan m a ’lum ki, sovish hodisasi 
m agm atik jinsning differensiatsiyasiga qulaylik tug'diradi. D em ak, 
intrageosinklinallar osti ko'proq sovigan va cho'kkan. Pirovardida 
bu joyga radioaktiv elem entga boy nordon jin slar to 'p la n a boradi. 
S h u n d ay qilib, rad io ak tiv elem en tlard an ajralg an issiqlikdan 
m ahalliy o 'ch o q paydo bo'ladi. N ihoyat, intrageosinklinal m arkaz 
bu issiqlikdan kengayadi va ko'tariladi. M arkaz to b o ra ko'tarila 
borib, undan granit massasi gorizontal holda oqib o'tishidan chekka 
tom onlari c h o 'k a boshlaydi.
Yer po'sti ostida radioaktiv elem entlam ing to'planishi va issiq- 
likning tarqalishi b ir tekis b o 'lm ag an i uchun goh u, goh bu yerda 
intrageosinklinal va intraantiklinal o 'lk alar vujudga keladi. S h u n ­
day qilib, radioaktiv elem entlar issiqligi asta-sekin tarqalib, geosink­
linallar platform aga aylanib boradi.
V.V. Belousov gipotezasiga ko'ra, Yer po'stining rivojlanishida 
radioaktiv elem entlar va Y er m oddasining ichki reaksiyasi katta
213

---

rol o ‘ynaydi. Radioaktiv elem entlar ko ‘p to 'p lan g an joyda issiqlik 
ko'proq ajraladi va Yer po'sti yoriladi, kengayadi, ko'tariladi, uning 
yon qismlari cho'kadi. M asalan, T inch okeanning eng ch u q u r 
cho'km alari yosh va yangi ko'tarilayotgan joylar yaqinida joylash­
gan. V. V. Belousov o 'z gipotezasini yana takomillashtirib, «Osnovi 
geotektoniki» nomli kitobida yer po'stining burmalanish chizmasini 
(tektonikasini) yaxshi yoritib berdi.