B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

 
Dala tajribasida variantlarni sistematik joylashtirish
 
SHaxmat usulida joylashtirilganda variantlarning ketma-ketligi 
qaytariqlar bo‗yisa suriladi.Keyingi yaruslarda variantlarni joylashtirishda 
qancha delyankaning surilishini aniqlash uchun , tajribadagi variantlar 
sonini yaruslar soniga bo‗linadi.Masalan, olti variantli tajribada
delyankalar ikki yarusda joylashtirilsa , ikkinchi yarusda uchtaga (6:2=3), 
uch yarusdi joylashtirilganda esa 2 taga suriladi. 
Tajribada variantlarni sistemktik joylashtirish nisbatan keng tarqalgan 
usullardan biri. Bu usulning boshqa usullardan ustunligi –uning 
kulayligidadir.Kamchiligi esa – ayrim hollarda vari antlar bo‗yicha 
kutilmagan noto‗g‗ri natijalar bo‗lish ehtimoli mavjud. SHuningdek tajriba 
natijalarini statistik tahlil qilishning ishonchsisligi. SHu tufayli ko‗pchilik 
xorijiy davlatlarda so‗ngi yillarda variantlarni sistematik joylashtirish 
usulini ko‗llash kamayib bormoqda. Faqat olingan natijalarni statistik 
tahlil qilish shart bo‗lmagan tajribalarda ko‗llaniladi. Kuzatish deganda, 
o‗rganilayotgan omillarni o‗simlikka son va sifat jihatdan ta‘sirini kuzatib, 
qayd etilib borilishiga aytiladi. Kuzatish vegetatsiya davri boshlanishidan 
vegetatsiya oxirigacha, ayrim tadqiqotlarda yil davomida olib boradi. 
Tajriba dalasida variantlarni tartibsiz joylashtirish usuli –
rendamizatsiya
deb ataladi. Tajriba dalasida variantlarni qaytariklar bo‗yicha oddiy 
rendamizatsion joylashtirish quyidagi ko‗rinishda aks etadi. 
I kaytarik II qaytariq III kaytarik IV qaytarik
6, 3, 5, 2, 1, 4 2, 5, 4, 5, 1, 3 1, 2, 5, 3, 6, 4 3, 4, 2, 1, 6, 5 
 
2 4 1 
3 
1 
3 
2 
4 
4 
2 
1 
3 
2 
1 
4 3 
2 1 4 3 1 4 3 2 4 1 3 2 4 2 3 1
6-rasm.
 
Variantlarni rendamizatsion joylagtirish
 

---

52 
Rendamizatsiya texnikasi.
Rendamizatsiyaning nisbatan kulay usuli 
quyidagilardan ibarat.Dastlab variantlar sonlar bilan rakamlanib yoki 
harflar bilan belgilab chiqiladi. Bu belgilar bir xil kartochkalarga yoziladi. 
So‗ngra kartochkalar yaxshilab aralashtirilib bittadan ochib 
chiqiladi.Variantlar qaytariqlar bo‗yicha kuraga ko‗ra chek ochishga 
asoslanib , tasodifiy tarzda joylashtiriladi. Har bir qaytariq uchun aldoxida 
rendamizatsiya olib boriladi. 
Bugungi kunda zamonaviy rendamizatsiya usullari , xususan tasodifiy 
sonlar jadvallari ishlab chiqilgan (jadval....). Rakamlar tasodifiy 
joylashtirilganda , uning mohiyati 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 dan iborat sonlar
xech kanday konuniyatga asoslanmagan holda joylashtiriladi.SHu bilan 
birga bu sonlardan har biri har bir sahifada tahminan bir xil 0.1 marta 
ehtimoli 
bilan 
takrorlanadi.Variantlarni 
rendamizatsiyalashda
....jadvaldagi tasodifiy sonlardan foydalanish tartibini misol bilan ko‗rib 
chiqamiz.
To‗rtta qaytarikdan iborat olti variantli dala tajribasini ko‗yilishini 
rejalashti ramiz. Variantlarni 1,2,3,4,5,6 sonlari bilan belgilab chiqamiz va 
jadvalga ko‗ra variantlarni qaytariqlar bo‗yicha joylashtirish tartibini 
belgilaymiz. Buning uchun jodvalning hoxlagan saxifasidan tasodifiy 
sonlarni tavakkal qalam bilan belgilab hisobdagi boshlang‗ich joy va 
jadvalda mavjud bo‗lgan variantlar tartib sonlarini chikishiga ko‗ra davom 
ettiramiz, agar variantlar to‗lik chikmasa oxirgi sondan boshlab teskari 
yo‗nalishda belgilanadi. Faraz qiling, biz jadvalning birinchi saxifasidagi
6 sonini tanladik. SHu tartibda harakat qilib quyidagi rendamizatsiyaon 
tartibsiz joylashtirishni hosil qilamiz 6,3,5,2,1,4.Oxirgi delyankadagi 
variant nomeri (bizda 4) avtomatik tarzda yozib ko‗yiladi, qaytariladigan 
va 6 sonidan yuqori sonlar o‗tkazilib yuboriladi. 
Ikkinchi , uchinchi va to‗rtinchi kaytariqlar uchun hakm variantlar shu 
tartibda tartibsiz joylashtiriladi. Buning uchun har bir qaytarik uchun 
boshlang‗ich sonni belgilab olish tavsiya etiladi. 
Natijada variantlarni qaytariklar bo‗yicha joylashtirish quyidagi 
ko‗rinishda aks etadi. 
I kaytarik II qaytariq III kaytarik IV qaytarik
6, 3, 5, 2, 1, 4 2, 5, 4, 5, 1, 3 1, 2, 5, 3, 6, 4 3, 4, 2, 1, 6, 5 
SHunday kilib, birinchi qaytarikning birinchi delyankasiga 6 variantni 
joylashtirishimiz kerak, ikkinchi delyankaga 3 variantni, uchinchi 
delyankaga 5 variantni va xakazo.

---

53 
Tartibsiz takrorlanish uslubi (to‘liq rendamizatsiya).
 
Dala tajribasida 
rendamizatsiyaning zamonaviy usullari ichida eng soddasi tartibsiz , 
sharoitlarni tartibsiz holatda , variantlarni qaytariqlar bo‗yicha aralashtirib 
butunlay tasodifiy joylashtirish. Masalan, 3 variantdan iborat 4 qaytariqli
tajriba ko‗yilishi rejalashtirilgan .Ajratilgan dala maydoni 12 delyankaga 
bo‗linadi (3x4=12) va tasodifiy sonlar jadvalga ko‗ra variantlarni 
qaytariqlar bo‗yicha har bir variant 4 tadan delyankaga joylashadigan 
holatda ajratiladi. 
2 
1 
3 
2 
1 
3 
2 
1 
3 
1 
2 
3