B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

3-jadval 
Asosiy qishloq xo‗jalik ekinlari tomonidan oziqa
elementlarining olib ketilishi, 1 t maxsulot bilan, kg 
№ 
Ekinlar turi 
Asosiy 
maxsulot 
Asosiy maxsulot (oraliq 
maxsulot ham birga) bilan birga 
chiqib ketadigan 
Azot, fosfor 
va kaliyning 
o‗zaro 
nisbati 
azot 
fosfor 
kaliy 
1 
Kuzgi bug‗doy 
don
35 
12 
26 
3,0:1:2,2 
2 
Bahorgi bug‗doy 
don 
38 
12 
25 
3,2:1:2,1 
3 
G‗o‗za 
Paxta
45 
15 
50 
3,0:1:3,3 
4 
Arpa 
don 
27 
11 
24 
2,5:1:2,2 
5 
Makkajo‗xori 
don 
34 
12 
37 
2,8:1:3,0 
6 
Grechixa 
don 
30 
15 
40 
2,0:1:2,7 
7 
Zig‗ir 
tola 
80 
40 
70 
2,0:1:1,8 
8 
Kartoshka ertaki 
tuganak 
5,0 
1,5 
7,0 
3,3:1:4,7 
9 
Kartoshka kechki 
tuganak 
6,0 
2,0 
9,0 
3,0:1:4,5 
10 
Qand lavlagi 
ildiz meva 
6,0 
2,0 
7,5 
3,0:1:3,7 
11 
Makkajo‗xori 
ko‗k massa 
2,5 
1,2 
4,5 
2,1:1:3,8 
12 
Karam 
karambosh 
3,4 
1,3 
4,4 
2,6:1:3,2 
13 
Sabzi 
ildiz meva 
3,2 
1,2 
5,0 
2,7:1:4,2 
14 
Pomidor 
meva 
3,2 
1,1 
4,0 
2,9:1:3,6 
15 
Bodring 
meva 
2,8 
1,4 
4,4 
2,0:1:3,1 
16 
Piyoz 
piyoz bosh 
3,7 
1,3 
4,0 
2,8:1:3,1 
17 
Mevali daraxtlar 
meva-cheva 
5,0 
3,0 
6,0 
1,7:1:2,0 
18 
Tok 
uzum 
1,7 
1,4 
5,0 
1,2:1:3,6 
Tajriba statsiyasi sharoitida yerga o‗g‗it solib, o‗tkaziladigan dala 
tajribasini 8-10 variantda o‗tkazish maqsadga muvofiq bo‗ladi, lekin 
xo‗jaliklarda, ishlab chiqarish sharoitida esa ko‗pi bilan 2-3 variantda 
bajarilsa, yaxshi natijaga erishish mumkin. 
Biroq tajriba dalasining umumiy maydoni 10 gektardan oshmasligi 
kerak. Kichik maydondagi va xususan kompleks ravishda o‗tkaziladigan 

---

58 
tajribalarda paykal yuzasida 50 dan 100 kvadrat metrgacha olishga yo‗l 
qo‗yiladi, ammo bu yerdagi hamma ishlarni mexanizmlar bilan o‗tkazish 
imkoni bo‗lishi kerak. Kichik maydonda o‗tkaziladigan tajribalarda 
qaytariqlar sonini (p) 6 tagacha va undan ham ko‗proqgacha oshirish, katta 
maydondagi tajribalarda aksincha ikki martaga qadar kamaytirish mumkin. 
Dala tajribasini qo‗yish uchun dastlabki tuproq na‘munalari, hamma 
variant va qaytariqlardan 1 metrgacha (ayniqsa azot balan bog‗liq 
tajribalarda) olinib, hamma ozuqa elementlari aniqlansa ma‘lumotlar 
yanada to‗liq bo‗ladi. Ko‗rsatkichlarni solishtirish oson bo‗ladi. 
Mineral o‗g‗itlar bilar bog‗liq bo‗lgan dala tajribalarida umuman 
o‗g‗it berilmasdan o‗tkaziladigan, nazorat qilinadigan variant bo‗lib 
qolgan variantlardan olingan ma‘lumotlar shu variant ma‘lumotlari bilan 
solishtiriladi. Ba‘zi hollarda tajribadan olingan ma‘lumotlarni uzoq yillar 
davomida o‗g‗it berilmasdan kelayotgan mutloq nazorat variantlar bilan 
solishtirilsa, ma‘lumotlar yanada mazmunli va qimmatli bo‗ladi.
O‗g‗it qo‗llab olib berilayotgan tajribalarda asosiy mezon 
hisoblangan mineral o‗g‗itlarni tuproq muhitiga va o‗simliklarga ta‘siri 
o‗rganilganligi uchun, tajriba qo‗yishdan oldin, maydon bir necha 
bo‗laklarga taxminan bo‗linib, kamida 15-20 joyidan har xil qatlamlardan 
tuproq na‘munalari olinib, analiz qilinadi. Hozirda, tuproqning haydov 
ostidagi qatlamida ham ozuqa moddalar miqdorining ortib ketishi va shu 
qo‗llanilgan mineral o‗g‗itlarning tuproqning pastki qismlariga ham 
o‗tishini hisobga olib, tuproq na‘munasi kamida 1 metrgacha aniqlansa, 
maqsadga muvofiq bo‗ladi. Olingan tuproq na‘munalari tarkibidagi 
gumus, nitrat, ammiak, umumiy azot, xarakatchan fosfor va almashinuvchi 
kaliy miqdorlari aniqlanadi. Tajribaning maqsadiga qarab, tuproq 
tarkibidagi boshqa kimyoviy elementlar (kalsiy, natriy, umumiy fosfor, 
kaliy va boshqalar), sho‗rlanishga moyil tuproqlarda esa quruq qoldiq, 
sulfat va xlor anionlari ham aniqlanishi mumkin.
Dala sharoitida o‗tkaziladigan tajribalarni nitrat, ammiak va fosfor 
rejimlari ustida agroximiya kuzatish ishlari bilan bog‗liq olib borish kerak. 
Bu kabi kuzatishni o‗simlikning rivojlanishidagi ma‘lum davrga; g‗o‗za 
uchun, ekish davriga, 2 - 4 chin barg chiqarish davriga, shonalash, 
gullash, hosil tugish va pishishi davrlariga belgilash kerak. G‗alla-don 
ekinlarida, ya‘ni bug‗doyda to‗planish, nay chalash, boshoq chiqarish, 
gullash va pishish fazalariga bo‗linadi. Ma‘danli o‗g‗itlarni yillik 
me‘yorini taqsimlashda ham shu vegetatsiya fazalarida o‗simliklarni qaysi 
ozuqa elementlariga talabi hisobga olinadi. 

---

59 
Dala tajribalarida mineral o‗g‗itlarining yillik me‘yori va ularni 
taqsimlashdan boshqa turdagi tajribalarda, ya‘ni qullanilayotgan mineral 
o‗g‗itlarning turlari va qo‗llash chuqurliklari o‗rganiladigan bo‗lsa, u holda 
ma‘lum turdagi o‗g‗itlar va ularning qo‗llash chuqurligi alohida 
variantlarda o‗rganiladi. Qolgan turdagi tajribalarda qo‗llanilayotgan 
ma‘danli o‗g‗itlar va ularning chuqurligi bir xilda qo‗llaniladi.
Qo‗llaniladigan mineral o‗g‗itlarning turiga qarab, ularning fizik to‗q 
holatdagi me‘yori ishlab chiqiladi hamda hujjatlarga batafsil yozib 
boriladi. Mineral o‗g‗itlarni qo‗llash texnikasi, ya‘ni solish chuqurligi va 
himoya kengligi ekinlarning ekish sxemasiga bog‗liqdir.
G‗o‗zaning qator oralig‗i 60 sm. bo‗lganda, birinchi oziqlantirishni 
g‗o‗zaning yoniga, ya‘ni qatordan 8-10 sm. qochirib egat tubidan 3 sm 
chuqurlikka berish mumkin. Qolgan oziqlantirishda esa egat o‗rtasiga egat 
tubidan 3-5 sm. chuqurlikka berilsa maqsadga muvofiq bo‗ladi. Qator 
oralari 90 sm. bo‗lganda esa yillik me‘yorni birinchi va ikkinchi 
oziqlantirishda qatorning yoniga, egat tubidan 3-5 sm. chuqurga solinadi.
Mineral o‗g‗itlar tuproq namida erib, ionlarga parchalanadi. O‗simliklar 
shu mineral o‗g‗itlarni anion va kation shakllarida o‗zlashtiradi. Mavjud 
ionlar tuproq nami bilan faqat vertikal holda harakat qilmasdan gorizontal 
holatda ham harakatda bo‗ladi. Shuning uchun bir variantga qo‗llanilgan 
mineral o‗g‗itlarning ta‘siri yonidagi variantdagi o‗simliklarga o‗tmaslik 
uchun variantlar chetidagi qatorlar, himoya qatorlari sifatida ajratiladi. 
Agar variantdagi jami qatorlar soni 8 ta bo‗lsa har ikkala tomonidagi 2 
tadan qatorlar himoya qatorlari sifatida ajratiladi. O‗rtadagi 4 ta qator esa, 
hisobga olinadigan qatorlar deb yuritiladi.
Ma‘danli o‗g‗itlar bilan bog‗liq bo‗lgan dala tajribalarida tajriba 
tizimida ozuqa elementlarining yillik me‘yori sof holda beriladi. Shuning 
uchun mineral o‗g‗it shaklida yoki fizik to‗q holdagi me‘yorini berishda 
xo‗jalikda mavjud bo‗ladigan mineral o‗g‗itlarning turini hisobga olish 
shart, chunki mineral o‗g‗itlar tarkibidagi ozuqa moddalar miqdori har 
xildir. Ammiakli selitra (NN
4
NO
3
) da sof holda 34 % Korbamid
(SO (NH
2
)
2
) da 46 % azot mavjutdir. Fosforli va kaliy o‗g‗itlarda ham sof 
element (R
2
O
5
va K
2
O) miqdorlari har xildir. Mineral o‗g‗itlani bir 
ko‗rinishdan boshqa ko‗rinishga o‗tkazish uchun va ularni normal sozlash 
uchun jadvallardan foydalanish mumkin. 
Tajriba tizimidagi oziqa elementlarining me‘yori dastlab xo‗jalikda 
mavjud bulgan mineral o‗g‗itlarning fizik ko‗rinishga aylantiriladi. Misol: 
ekish bilan birga sof holatda har gektariga25 kg.dan azot berish kerak 

---

60 
bo‗lsa va xo‗jalikda ammiakli selitra (NN
4
NO
3
34%) mavjud bo‗lsa, u 
holda fizik to‗q holidagi ammiakli selitradan 20+5-59+15=74 kg. 
solinganda sof holatda 25 kg. azot tushadi. Korbimitdan esa 
20+5=26:43+1154 kg. solish ham fizik to‗q holiga shu yo‗sinda 
o‗tkaziladi. 
Tajriba maydonida qo‗llaniladigan mineral o‗g‗itlar muddati 
bo‗yicha har xil mexanizmlarda solinadi.
Kuzgi shudgordan oldin beriladigan mineral o‗g‗itlar NRU-0,5,
RGL-5,1-RMG-U, RPN –U
1
o‗g‗itlagich bilan, ekish bilan birga va qator 
oralariga beriladigan miqdorlari esa KRX-4, NKU-2,4 yoki NPU-3,6 va 
lentalik o‗g‗it sepgich – RGL -5, RPN-4, suyuq organik o‗g‗it sepgich – 
RJT -1.6, mineral o‗g‗it sepgich -1-RMT-4 kabi o‗g‗itlagichlar orqali 
solinadi. Variantlarda kuzgu shudgordan oldin beriladigan mineral 
o‗g‗itlar me‘yorida farq bo‗lsa, NRU-0,5 o‗g‗itlagich ishlatish uchun 
variantning kengligi yetishmaganda, shu me‘yorda o‗lchab bir tekisda 
qo‗lda berilsa maqsadga muvofiq bo‗ladi. Misol: har gektar maydonga 100 
kg.dan sof holda fosfor berish kerak bo‗lsa, xo‗jalikda 14%lik superfosfor 
mavjud bo‗lsa mineral o‗g‗itlar miqdori hisoblanadi. Tajriba variantlarning 
uzunligi 100 m. ekish sxemasi bo‗yicha qator orasi 90 sm. bo‗lganda, 
variantdagi qatorlar soni esa 8 qatorni tashkil etganda variantni yuzasi 
quyidagicha hisoblanadi. 7,2x100=720 m. Har gektar maydonga 
solinadigan superfosfat shaklidagi fosfor esa quyidagi usulda aniqlanadi: 
100 – 14 kg
X – 100 kg.