B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

3.2.2. Gaz holidagi olefinlarni olishning maxsus usullari
Hozirgi  vaqtda  neftkimyo  sanoatini  gaz  holidagi  olefin  uglevo-
dorodlarga bo‘lgan talabini qondiruvchi asosiy jarayon – piroliz ja-
rayonidir.  «Piroliz»  tushunchasini  yuqori  haroratdagi  kreking  bilan
bog‘laydilar.
Pirolizga  uchratilayotgan  xomashyoga  bog‘liq  holida  jarayonlar
quyidagicha farqlanadi:
1) gaz holidagi xomashyo pirolizi – tabiiy va yo‘ldosh gazlarni,
neftni qayta ishlashdagi gazlar fraksiyasi pirolizi;
2) suyuq neft asosidagi xomashyo pirolizi – oktan miqdori kam
gaz holidagi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydalgan benzinlarni katalitik ri-
formingdan  keyin  aromatikasi  ajratib  olingan  rafinatlarni,  kerosin–
gazoyl fraksiyasi og‘ir neft asosidagi qoldiqlarni va hattoki neftning
o‘zini krekingi.
Piroliz jarayonining «chuqurligi» uch asosiy omillarga – kontakt
vaqti, harorat va uglevodorodlarning partsial bosimiga bog‘liq.
Eng afzallari quyidagilar: kichik kontakt vaqti, katta bo‘lmagan
parsial bosim va ushbu xomashyo turiga mos maksimal harorat.
Хomashyoning guruh tarkibi quyidagicha ta’sir ko‘rsatadi:
Оlefinlarni olish uchun eng afzali, ayniqsa, normal tuzilishga ega
bo‘lgan  parafin  uglevodorodlardir.  Ular  olefinlarni  maksimal  miq-
dorda beradilar. Аromatik uglevodorodlar maqsadga muvofiq emas,
chunki ular yuqori koks hosil qilishga va polikondensatsiya reaksi-
yalariga moyildir. Naften uglevodorodlar degidrirlash va yon zanjir-
ni uzilish reaksiyalariga moyil. Bu, bir tarafdan aromatika holi uchun
ham  zichlashish  reaksiyalariga  olib  keladi,  ikkinchi  tarafdan  alkil
zanjirni krekingi hisobiga olefinlarni hosil bo‘lishiga olib keladi.
Хomashyoning  fraksiyali  tarkibi,  quyidagicha  ta’sir  o‘tkazadi:
xomashyo  og‘irlashishi  oqibatida  C
2
–C
3
 olefinlarning  hosil  bo‘lish
salmog‘i kamayadi, koks hosil bo‘lishi ortadi. Boshqa tarafdan esa
og‘irroq  bo‘lgan  xomashyo  pirolizga  osonroq  uchraydi,  biroq  ko‘p
miqdorda yonaki mahsulotlar beradi.
Neftkimyo  sintezi  sanoati  uchun  gaz  holidagi  olefinlarni
yetkazib  beruvchi  eng  ahamiyatli  usul  gaz  holidagi  xomashyo-
ni  piroliz  qilish  usuli  bo‘lib,  bunda  xomashyo  sifatida  tabiiy  va

---

26
yo‘ldosh gazlar yoki neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gaz
fraksiyalari ishlatiladi.
Etilenni olishda eng ma’qul xomashyo – etan va propandir.
Metan pirolizga eng qiyin uchraydigan xomashyodir: uning piro-
lizi 700ºC dan yuqorida boshlanadi. 1000–1200ºC da metandan eti-
len va atsetilen olish mumkin; 1200ºC dan yuqori haroratda atsetilen
olinadi.
Etan  pirolizida  eng  ma’qul  750–850ºC  haroratdir;  bunda  etilen
eng ko‘p miqdorda hosil bo‘ladi.
Propan (t=700–800ºC) piroliz qilinganda mahsulot tarkibida eng
ko‘p etilen va metan bo‘ladi, chunki C–C bog‘i C–H bog‘iga nisba-
tan yengilroq uziladi:
C
3
h
8
→C
2
h
4
 + Ch
4
Butan pirolizi 400ºC dan boshlanadi va quyidagi uch yo‘nalishda
boradi.
     C
3
h
6
+ Ch
4
– 17.6 kkal/mol
C
4
h
10
→  
C
2
h
4 
+ C
2
h
4 
– 17.0 kkal/mol
      C
4
h
8
 + h
2
– 30.0 kkal/mol
Keltirilgan  formulalardan  ko‘rinib  turibdiki,  birinchi  ikki  reak-
siya kamroq issiqlik sarfi bilan ketadi va shu sababli nisbatan quyi
6-jadval