B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

3.2.1. Neftni destruktiv qayta ishlash jarayonlari
Neftni destruktiv qayta ishlash jarayonlari kreking va riforming
nomi bilan ataladi.
Krekingning 2 xil – termik va katalitik turi mavjud.
Destruktiv qayta ishlashga berilayotgan dastlabki xomashyoga va
jarayonni  olib  borish  sharoitiga  qarab  gazning  miqdori  va  tarkibi
keng doirada o‘zgarib turishi mumkin.

---

24
Termik  kreking  «xom»  neft  fraksiyasi  faqat  termik  yo‘l  bilan
destruktsiya qilinadi, bunda xomashyo sifatida ko‘pincha gazoil deb
ataladigan  200–400ºC  fraktsiya  ishlatiladi.  Bunga  ikki  yo‘l  bilan:
bug‘  fazada  (t=580–650ºC,  P=5–10  atmosfera)  kreking  yo‘li  bilan
va  aralash  fazada  (t=350–500ºC,  P=25–70  atmosfera)  kreking  bi-
lan erishish mumkin. Birinchi holida olefinlarga boy bo‘lgan xom-
a shyoga nisbatan 30% gacha gaz hosil bo‘ladi; ikkinchi holida gaz-
ning salmog‘i xomashyoga nisbatan kamroq 10–12%, u 15% kamroq
olefinlardan iborat bo‘ladi.
Termik krekingning boshqa bir ko‘rinishi bo‘lgan va benzinlar-
ni  antidetonatsion  xususiyatlarini  yaxshilashga  yo‘naltirilgan  yuqo-
ri  qaynovchi  benzin  fraksiyalarini  termik  riformingidir.  Uni  550– 
600 ºC harorat da va 40 atmosfera bosimda olib boriladi. Gazlar ter-
mik  riformingda  (boshlang‘ich  xomashyoga  nisbatan)  ancha  ko‘p
miqdorda, o‘rtacha 16–17% og‘irlikda hosil bo‘ladi.
Termik  kreking  o‘z  o‘rnini  yuqoriroq  oktan  sonli  benzin  olib
beruvchi  katalitik  krekingga  bo‘shatib  bermoqda.  Jarayon  t=450ºC
haroratda  va  1–15  atmosfera  bosimda  alyumosilikat  katalizatorla-
ri (Al
2
O
3
∙SiO
2
) ishtirokida olib boriladi. Katalitik kreking gazlarida
ayrim hollarda termik krekingdagiga nisbatan ancha ko‘p olefin ug-
levodorodlar mavjud bo‘ladi. Katalitik krekingda C
3
 va C
4
uglevodo-
rodlar va izotuzilishga ega bo‘lgan uglevodorodlar ko‘proq bo‘ladi.
Katalitik  krekingning  boshqa  bir  ko‘rinishi  bo‘lgan  katalitik  ri-
forming gazlari asosan vodorod (90% gacha) va to‘yingan uglevo-
dorodlardan  iborat,  shu  sababli  u  gaz  holidagi  olefinlar  olish  man-
bai bo‘lib xizmat qila olmaydi. Ushbu jarayon benzinlarni antideto-
natsion  xususiyatlarini  yaxshilashga  va  aromatik  uglevodorodlarni
olishga yo‘naltirilgan. Shunday qilib, neftni destruktiv qayta ishlash
jarayonlari gaz holidagi olefin uglevodorodlarni olish uchun xizmat
qilishi mumkin, biroq gazlardagi etilen miqdori kam bo‘lganligi bois
neftni destruktiv qayta ishlash gazlaridan etilen ajratib olish maqsad-
ga muvofiq emas.
Оlefin  uglevodorodlar  olishning  maxsus  usullari  neftkimyo  
uchun ko‘proq ahamiyat kasb etadi.

---

25