Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

1А. Ҳожиев. Ҳозирги ўзбек тилида форма ясалиши. „Уқитувчи“, Т.,
1979, 5 4 -5 5 - бетлар.
2 А. Ҳожиев. Ўзбек тилида 
- л и к
аффиксининг вазифаси ҳақида.
„ЎТА“, 1985, №1, 2 4 -2 7 - бетлар. 
• 
. 
<л,ч,. . 
«/.•
136
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

отлашиш хусусияти кучли бўлади ва от вазифасида қўл- 
ланиши одатдаги ҳол ҳисобланади. Шунинг таъсирида бўлса 
керак, айрим ишларда бу типдаги сифатлар от деб қаралади. 
Лекин аниқланмиш вазифасидаги сўзнинг 
-и(-си)
қўшим- 
часини олмаслигининг ўзиёқ 
-лик
кўшимчали сўзнинг сифат 
эканлигини кўрсатади. Қиссланг: 
дўстлик алоқаси (дўстлик —
от
) — уруғлик чигит (уруғлик —
сифат).
-лик
қўшимчаси билан ясалган бу типдаги сифатлар жуда 
кам микдорда.
2. Шахснинг сўз ясалиш асосидан англашилган жойга 
мансублигини, шу жиҳатдан бўлган белгисини билдиради: 
тошкентлик йигит, фарғоналик санъаткорлар, қишлоқлик
дўстим
каби: 
Жўра полвон уни қўшариқлик Орзихон ая деган
кампирнинг уйига жойлаб қўйди. ( Саид Аҳмад)
Демак, 
-лик
аффикси фақат шахснинг шундай (ман- 
сублик) белгисини билдирувчи сифат ясайди. Предметнинг 
(нарса-ҳодисанинг) бундай мансублик белгиси эса от+от 
типидаги бирикма моделида ифодаланади. Қиёсланг: 
тоғлик
халқ — тоғ ялпизи.
Шу хусусиятига кўра 
-лик
аффиксининг 
бундай типдаги сифат ясаш имконияти ҳам чегараланган.
3. Предмет, нарса-ҳодисанинг сўз ясалиш асоси бил- 
дирган вақг, мудцат билан ўлчанувчи белгисини, шунча вақгга 
(муддатга) оидлик белгисини ифодалайди: 
кунлик режа,
йилликмажбурият, ойликмаош
каби: 
...лаблариданҳамишалик
табассум сўнди. (М. Иброҳимов)
-лик
аффикси 
-ги
қўшимчаси каби нисбатлаш хусуси- 
ятига эгалиги туфайли маълум сўзлар доирасида уларнинг 
. бири ўрнвда иккинчисини қўллаш мумкин, лекин ҳамма вақг 
эмас. Масалан, 
қишки кийим
ва 
қишлик кийим
дейиш мумкин. 
Лекин 
йиллик даромад
ўрнвда 
йилги даромад
қўлланмайди.
-ги
аффикси ёрдамвда лексемалардан янги сўз ясалиши 
деярли кузатилмаётгани, лекин унинг ўрин келишик қўшим- 
часи билан биргаликда нисбатлаш вазифасвда кенг қўлла- 
нишини кўрдик. 
-лик
қўшимчасвда ҳам шувдай хусусиятни 
кўрамиз, яъни унинг ёрдамида нисбий сифат ясалиши маълум 
сўзлар доирасида чегараланган бўлса, пайт маъноли сўз 
бирикмаларига қўшилиб, шу пайт (вақг)га нисбатли белгини 
ифодалаш учун қўлланиши анча кенг тус олган ҳолатдир: 
бир кунлик
(иш), 
ўн кунлик (тм.), бир ойлик (тп.)
ва ҳ.
Хуллас, 
-лик
аффикси нисбий сифат ясаши, нисбатлаш 
вазифасига эгалигига кўра, айниқса, ўрин ёки пайтга нис-
137
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

батли белгини ифодалашига кўра 
-ги
сифат ясовчиси билан 
бир гуруҳга мансуб. Лекин уларнинг ҳар бири ўзига хос 
фарқли хусусиятларга эга.
-ий/-вий
аффикси. Дастлаб фақат араб тилидан ўзлашган 
сўзлар таркибида мавжуд бўлган. Бундай ўзлашма сифат- 
ларнинг айримларининг 
-ий/-вий
дан қолган қисми ҳам ўзбек 
тилида мустақил ҳолда қўлланади, яъни шу қисми ҳам ўзбек 
тилига мустақил сўз сифатқда қабул қилинган: 
арабий
(араб+ий),