Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

34 

library.ziyonet.uz/ 

 

ammo bavosita bor. Ishqsizlik, ilohdan bexabarlikning oʻzi zulm, demak, bunday odam 

podsho boʻlsa — el holiga voy, chunki ishqi yoʻq odam berahm, beshafqat boʻladi. Iloh 

ishqi, umuman koʻngilning muhabbatga moyilligi odamni adolat va insofga oshno etadi. 

Navoiyning bu qistirma iasihat bayti shundan dalolat beradiki, u lirik kechinmalar tasviri 

asnosida ham shohni adolatga chaqirish, zolimlarni jazolash, xalqni ulardan xalos etish 

gʻoyasini oʻtkazishni lozim topgan va buni zarur deb hisoblagan. Ishq, Iloh, Adolat 

tushunchalari Navoiy uchun bir-biri bilan zich aloqador. Uning katta-kichik barcha 

asarlariga bu gʻoya singdirilgan. Gʻazalning maqta’i ham yettinchi bayt kabi umumiy 

mazmunga toʻgridan-toʻgʻri bogʻlanmaydi, shuniigdek, u yettinchi baytiing oʻziga ham 

unchalik yaqin emas. 

Garchi ma’zur oʻldi ma’mur, ey Navoiy oʻzni men 

Doʻst ma’mur aylagan xizmatda ma’zur etmayin. 

Ma’mur soʻzining bir ma’nosi amr-farmon, ikkinchi ma’nosi obod, farovonlik. Ma’zur — 

uzrli, kechirilgai. Vu ikki soʻz baytda tajnis va tanosib san’atini yaratishga xizmat qilgan. 

Ya’ni: «Garchi ma’mur — ma’ruz (podsho amri vojib boʻlganiday doʻst xohishi ham 

vojib) degan maqolga asosan, ey Navoiy, men oʻzimii doʻst amr aylagan xizmatdan 

chetga tortmayin». Yoki: «Uzrlarim koʻpayib ketdi, ey Navoiy, doʻst amr aylagan 

xizmatdan oʻzimni ma’mur tutmayin» va yana: «Garchi uzrxohlik koʻpayib ketgan boʻlsa 

ham, ey Navoiy, men doʻst obod aylagan majlis xizmatidan boʻyin tovlamayin». 

 

Bu uch izohimizda ham Navoiy baytining ma’nolaridan qaysidir tomoni aks etdi, biroq, 

nazarimda, ikkinchi koʻrinish haqiqatga xiyla yaqin, chunki u gʻazalning umumiy 

mazmunini yakunlay oladi. Maqta’dan boshlab davom etgan «ahd»larini shoir uzrxohlik 

deb aytadi, ya’ni uzrim juda koʻpayib ketdi, kel, gapni qisqa qilib, Doʻst amr etgan 

xizmatni uzr aytmasdan bajarayin, deydi u. Oshiq uchul doʻstning xizmatidan sharafli ish 

yoʻq, u doim bunga tayyor turishi kerak. Ulugʻ shoiriish maslagi shu edi. 

«S

OQIYO

,

 

T

ALX 

Oʻ

LDI 

A

YSHIM 

H

AJR 

B

EDODI 

B

ILA

» 

Aftidan, bu Alisher Navoiyning oʻz hayoti bilan bogʻlik koqealarni aks ettiruvchi 

gʻazallardan biri. Chunki unda yaqin kishisidan ajralib, shodligi gʻamga 

mubaddal boʻlgan, qattiq qaygʻu chekkan odamning hasrat-oʻkinchlari, bevafo va 

bebaqo dunyo, uning notanti ishlaridan norozi qalbning nidosi ifodalangan. 

Klassik shoirlar oʻz anduhlari, shaxsiy kechinmalarini ham an’anaviy obrazlarda, 

umumiy tarzda bayon qilishni ma’qul koʻrganlar, lekin, shunday boʻlishiga 

qaramay, ushbu she’rda an’anaviy ifoda-istioralar zamirida samimiy insoniy 

dard, motamzada yurakning figʻon-hasrati, noxush kayfiyatini his etamiz. Biroq, 

gʻazal garchi anduhli ohangda boshlanib, unda navoiyona oʻrtanish — yonishlar 

gʻulgʻulasi avj pardada koʻkda oʻrlagan boʻlsa-da, asar maqta’iga kelib umumiy 

umidvorlik, ilohiy ishqqa daxldorlik tuygʻusi qalbga singadi. 

---