Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

30 

library.ziyonet.uz/ 

 

(musallas) va bavosita bogʻlanish degan tushunchalardan foydalanishni ma’qul deb 

bilaman. Shunday qilib, mazkur gʻazal hasbi hol, ya’ni oshiq kechinmalarini 

ifodalaydigan asar boʻlib, baytlari quyidagicha sharhlanishi mumkin. 

 

Birinchi bayt: 

Ahd qildim: ishq lafzin tilga mazkur etmayin, 

Til nekim, xomam tilidin dogʻi mastur etmayin. 

«Mazkur» — zikr etish, tilga olish, «xoma» — qalam, «mazkur» — yozish, raqam etish. 

Qolgai soʻzlar tushunarli. Ammo, bu baytning, qolaversa, butun gʻazalning oʻzak — kalit 

soʻzi ishqdir. Ishq nima? Odamlar orasidagi alohida mayl, sevgi, muhabbat, deb javob 

beramiz daf’atan va aksar ayol bilan erkakning oʻzaro munosabatlari, bir-biriga intilishini 

koʻz oldimizga keltiramiz. Albatta, ayol va erkak orasidagi munosabat oila asosiga 

qurilsa yomon boʻlmaydi, bu hayot qonuniga muvofiq, chunki hayotning oʻzi ham 

muhabbatdan yaralgan. Lekin Ishqni kengroq ma’noda, kayhoniy andoza olib qarasak-

chi! Sufiy oriflar tushunadigan ma’nolarga diqqat qilsak-chi? Axir, Navoiy ishqning ana 

shu ma’nolariga koʻproq e’tibor berganku. Sufiylar talqiniga koʻra, ishq — doʻstlik 

tuygʻusining oliy darajaga koʻtarilishi: doʻst orqali ma’rifatni, ilohni sevish. Voqean, 

«doʻst» tushunchasining oʻzi ham koʻp ma’noli, «doʻst» deganda ular yuksak zakovat, 

qalbida ezgulik nuri porlab turgan inson va Mutlaq ilohni anglaganlar. Ana shunday 

doʻst, ya’ni yor ishqiga giriftor boʻlgan odamlar bir-birlarisiz turolmaydilar, agarchi bu 

bogʻlanish yuz kulfat va ranj keltirsa-da. Shuning uchun ishq soʻzi ranj, dard soʻzlari 

bilan ma’nodosh boʻlib qolgan. Bu soʻzning asl etimologik ma’nosi ham shunga ishora 

etadi: u arabcha «ashaqa» (zarpechak) soʻzidan kelib chiqqan. Zarpechak, bilamizki, oʻt-

oʻlanlar, Daraxtlarga oʻralib olib, ularning shirasini soʻrib quritadigan giyoh. «Ishq ham 

avjga koʻtarilganda bamisoli zarpechakday odamni bedarmon qiladi, sezish qobiliyatini 

susaytirib, yeb-ichishdan mahrum etadi, ishqqa chalingan kipshga oʻzgalarning gap-soʻzi 

malol keladi, u doʻstdan boshqaga qaramaydi», deydi «Istilohoti urafo» lugatining 

muallifi Sayyid Ja’far Sajjodiy (289-6.). U yana davom ettiradi: «Deydilarki, ishq 

shunday bir oʻtki, oshiqnigina emas, ma’shuqni ham yondiradi, ishq balo daryosidir va 

ilohiy junundir va dilning ma’shuq sari qiyom etishidir». Ishq oldida dengizlar — tomchi, 

togʻlar — zarra. U dengizni joʻshu xuroʻshga keltirib, togʻni talqon qila oladi. «Ey ishq, 

baloyi jon erursan, ham jonima darmon erursan», deydi Alisher Navoiy «Layli va 

Majnun»da. Tariqat boʻyicha ishq maqomatdan keyin keladigan hol martabalaridan biri. 

Bu martabada solikka ilohiy jamol koʻrina boshlaydi, uning betoqatligi, qalb harorati 

zoʻrayadi. Bu martabaga erishish uchun ne-ne ruhiy sinovlar, taraqqiyot manzillarini 

bosib, poklanib oʻtish kerak. Bu azoblarga bardosh bera olmaganlar yarim yoʻlda 

qoladilar. Demak, ilohiy jamolga yetishish uchun sabr, barcha azoblarga boʻysunish 

irodasi zarur, boʻlmasa, qiynoqlarga chiday olmay, Navoiyning lirik qahramoni kabi: 

«Endi ishq soʻzini tilga olmaslikka ahd qiladi», deyishi hech gap emas. Giriftorlik girdobi 

ichidagi hasrat bu, ammo u yolgʻon «ahd». Aslida oshiq battar bu bahri azimga 

shoʻngʻimoqchi, zero oshiqning zanjiri ham, qanoti ham ishq, uni bud etadigan ham 

---