Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

32 

library.ziyonet.uz/ 

 

(«Mir’ot-ul ushshoq»). Ishqning kofiri boʻlish — sufiy nazdida haqiqiy imonga ega 

boʻlish, nechukim, farqlar, koʻpliklar olami orqali, yopiqlik pardasini koʻtarish dunyoni 

tark etish orqali vahdatga yetiladi. Dindor ruhoniy ilohni sevishni emas, unga sajda qilish, 

toat-ibodat bilan jannatiy boʻlishni targʻib etadi, sufiy boʻlsa ilohdan boshqasini tan 

olmaydi, rasm-rusumlar, odat-marosimlarni inkor etadi, iloh jamoli aks etgan barcha 

mavjudotni, butni ham, nasroniy qizni ham sevish mumkin, deb ta’lim beradi. Shayx 

San’onni eslang (Navoiyning «Lison-ut tayr» asarn qahramoni). U rimlik qizga oshiq 

boʻlib, islomdan voz kechib, nasroniy diniga kiradi, ishq yoʻlida nimaiki yuz bersa — 

bariga chidaydi va oqibatda ilohiy muhabbatga erishadi. Shayx San’on sarguzashtiga 

diqqat qilinsa, vahdat mayidan sarxush sufiylar emas, balki taqvodor zohid va soxta 

shayxlar kofir boʻlib chiqadi. Chunki «kofir — sifot. asmo’ va af’ol darajasidan oʻtmagan 

odam» («Mir’ot-ul ushshoq»)- Navoiy «ishq kofiri» iborasini «but» va «dayr» soʻzlari 

bilan yonma-yon qoʻllagan. Sababi shuki, «but — asosiy matlab, maqsad, ya’ni ma’shuq 

timsoli», dayr esa — butxona, otashparastlar ibodatgohi boʻlib, tasavvuf istilohida oriflar 

majlisi va zoti ahadiyat huzuridir. Koʻngil dayriii but xayoli bilan bezashlik suhbatini 

qoʻmsash demak. Shunday qilib, baytning mazmuni bunday: «Ishqning bexudliklari, 

parhezsizligi bilan taqvo-tiyinish, ya’ni zohid xonaqosini buzmaslik, ma’shuqaga 

sigʻinish, uning yodida otish fikri bilan koʻngil uyini obod etmaslikka ahd qildim», ya’ni 

pir suhbatidan dilimni uztshga soʻz berdim. Toʻrtinchi bayt: 

Har kecha bir lab mayi vaslidin etmay jonni mast, 

Har kun oning hajrida koʻnglimni maxmur etmayin. 

...soʻzlari ham ta’od va ham tanosub san’atlarini hosil qilib, avvalgi baytlarda ifodalangan 

oshiqlik shartlarini inkor etish bilan davom ettirilgai. Soʻfiyona talqinga rioya etadigan 

boʻlsak, «lab — ma’naviyot olamidan malaklar vositasida anbiyo va oriflarga nozil 

boʻlib, zavq va ilhom paytida ular koʻnglidap tiliga koʻchadigan kalom» («Mir’ot-ul 

ugashoq»), may — ilohiy tajalliyot, maxmur — shu vahdat mayidan bexudlik. Baytning 

mazmuni: «Har kecha bir shirin lab, ya’ni orif koʻnglida paydo boʻlgan ilohiy kalomni 

eshitish lazzatidan jonimni mast qilmayip va har kuii shu Kalomdan ajralib, koʻnglimni 

xumorli (bu soʻz qoʻmsash, sogʻinish ma’nosida ishlatilgan) qilmayin, deb qaror etdim». 

Yoki mana buiday sharhlash ham mumkin: «Har kecha piri orifning ma’naviyot olamidan 

vahiy tushgan kalomi lazzatidan jonni xushnud etish va har kun oʻsha ma’rifat kalomini 

qoʻmsab, xumor boʻlishdan tiyinayin dedim». Navoiy bu baytda. kyocha va kunduzni 

qiyoslaganda yorugʻlik va Zulumotsi emas, balki aksincha, kechasi boʻladigan piru murid 

orasidagi xilvat suhbatlarni, kuiduzi va ularning oʻzaro ajralib ketishlarini nazarda tutgan. 

Demak, Oshiq uchun bunday kunduzlardan koʻra, pir vasli munavvar etgan tun afzal. 

 

Shu tariqa, toʻrtta baytda oshiqning oʻz maslagidan qaytishdagi «ahd»lari bayon etilib, 

she’rning ohangi, matn qabatidagi ma’iolar esa, barcha «ahd»lar yolgʻon ekanini, 

inkorlarning zamirida tasdiq yashiringaniii bildirib turadi. Oshiqning ana shu kinoyali 

holatini anglatish uchun shoir beshinchi baytda ohista «mantiqiy oʻtish» usulini qoʻllaydi, 

gazal mazmuniga oʻzgarish kiritiladi. 

---