|
1-bob. BILISh IMKONIYaTLARI - GNOSeOLOGIYa MUAMMOSI SIFATIDA
Inson o‘zining bevosita borligini, mavjudligini uni qurshab turgan dunyo bilan doimiy
aloqada amalga oshiradi. Dunyoda yashash va optimal moslashish uchun inson, uning aql-
idroki va hislari tashqariga, ya'ni dunyoni bilishga qaratilgan. M.Xaydeggerning so‘zlari bilan
aytganda «bilish tadqiqot sifatida mavjud narsani hisobotga jalb etadi». Bilish faoliyatiga
inson hayoti va faoliyatining zarur elementi deb qaramoq zarur. Bilishning maqsadi va
vazifasi turli hodisalarni o‘rganish yo‘li bilan ularning chuqur, turg‘un, belgilovchi tomonlari
va qirralarini, ularning mohiyatini ochib, xaqiqatni anglab olishdan iborat. Antik falsafadayoq
sofistlar va Sokrat dunyoqarashining asosiy masalasini insonning tabiatga, sub'ektning
ob'ektga, tafakkurning borliqqa munosabati masalasi sifatida ilk bor ta'riflab bergan edilar.
Yangi zamonda F.Bekon va R.Dekart bilish to‘g‘risidagi ta'limotni boyitib, uni
sub'ektning ob'ektga munosabati deb ta'rifladilar. Dekartning so‘zlariga ko‘ra, sub'ekt – bu
bilish harakatining sohibi bo‘lgan shaxsdir, fikrlovchi «Men» dir. Ob'ekt – bu sub'ektning
bilish faoliyati yo‘naltirilgan narsadir, ya'ni bizni qurshab turgan butun olamdir. Bilish ob'ekti
bilish vaziyatida bevosita berilgan emas, u ijtimoiy amaliyotning rivojlanish darajasi bilan
belgilanadi, determinatsiyalanadi. Bilish sub'ekti ham o‘zining bilish faoliyati keng amalga
oshiriladigan konkret ijtimoiy-tarixiy vaziyat orqali belgilanadi. Binobarin, bilishning o‘zi
ham ijtimoiy tabiatga ega, uni ijtimoiy amaliyot belgilab beradi. Dunyoni bilib bo‘ladimi
yoki yo‘qmi, agar bilib bo‘lsa bu bizning ongimizda qanday aks etadi, degan masala hamisha
falsafiy fikrni qiziqtirib kelgan. Bilish nazariyasi, yoki gnoseologiya (yunoncha – bilish
haqidagi ta'limot) – falsafiy ta'limotlarning ajralmas qismidir.
Gnoseologiya sub'ektning bilish faoliyatining prinsiplari, qonuniyatlari, shakllari,
bosqichlari va darajalarini, shuningdek, shu prinsip va qonunlardan kelib chiqadigan,
haqiqiy bilimga erishilishini ta'minlaydigan talablar va mezonlarni o‘rganadi. Bilish
nazariyasi bilish jarayonining oddiy, kundalik darajasini ham, bilishning umumiy ilmiy
shakllari va metodlarini ham tadqiq qiladi.
Bilish jarayoni, bu – to‘laligicha ratsional, faqat aqlga bo‘ysunuvchi, formal, quruq
jarayon emas, chunki u tirik kishilar tomonidan amalga oshiriladi, shu sababli bilish
emotsional elementlarni – iroda, niyat, istaklarni o‘z ichiga oladi. Shu munosabat bilan aytish
joizki, narsalar, atrofdagi voqyelik hodisalari sub'ektning nazariga tushgan, nimasi bilandir
uning diqqatini tortgan, u bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan, uning tomonidan jami boshqa
predmetlar va jarayonlardan ajralib olingan taqdirdagina bilish ob'ektiga aylanadi. Shu
ma'noda sub'ekt ob'ektni shakllantiradi, shuning uchun ham ob'ektsiz sub'ekt bo‘lmaganidek
sub'ektsiz ob'ekt ham bo‘lmaydi, deydilar.
Falsafa tarixida vaqti-vaqti bilan dunyo haqida ishonchli bilimlarga erishish mumkinligini
shubha ostiga qo‘yuvchi ta'limotlar paydo bo‘lib turgan. Bunday ta'limotning birinchisi
eramizdan avvalgi IV asrda paydo bo‘lgan antik skeptitsizmidir. Skeptiklar bilishning
mumkinligiga e'tiroz bildirmaganlar, lekin bizning bilimlarimizning ishonchliligini, ularning
tashqi dunyo hodisalariga muvofiqligini shubha ostiga qo‘yganlar.
Skeptitsizm tarafdorlari ikki qoidadan kelib chiqqanlar. Birinchisi – falsafada tizimni
tashkil etuvchi yagona asos yo‘q, ya'ni u o‘z ichida mantiqan ziddiyatlidir. Ikkinchisi –
faylasuflar bir-biriga zid keladigan va bab-baravar rad etilishi mumkin bo‘lgan qoidalarni
asoslashlari sababli falsafa haqiqatni topa olmaydi. Binobarin, dunyo haqida ishonchli
bilimning bo‘lishi mumkin emas.
Skeptitsizmning asoschilaridan biri Pirron (eramizdan oldingi taxminan 365-275 yillar)
xissiy idrokni ishonchli deb hisoblagan (masalan, agar biron narsa sub'ektga achchiq yoki
shirin tuyulsa, shu haqidagi fikr haqiqat bo‘ladi), yanglishuv esa, uningcha sub'ekt bevosita
hodisadan mohiyatni, ob'ekt asosini bilishga o‘tmoqchi bo‘lganda paydo bo‘ladi. Uning
fikricha, ob'ekt haqidagi har qanday da'voga uning mazmuniga zid bo‘lgan da'voni qarama-
qarshi qo‘yish mumkin. Demak skeptik uzil-kesil hukmlardan tiyilib turmog‘i lozim.
Sinopalik Diogen va Sekst Empirik shunga o‘xshash g‘oyalarni yoqlab chiqdilar. Ular
bilish faoliyatida, shuningdek kundalik hayotda ham sub'ekt o‘z sog‘lom fikriga tayanmog‘i
kerak deb hisoblaganlar. O‘rta asrlar davrida skeptitsizm g‘oyalari G‘arbda ham ( Per
Do'stlaringiz bilan baham: |
