Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Falsafa mafkura sifatida 
Falsafa  o‘zining  dunyoqarash  vazifasini  bajara  borib,  ya'ni  insonning  dunyoga  nisbatan 
muayyan  munosabati  va  qadriyatlarning  muayyan  tizimini  shakllantirib  hamda 
jamiyatshunoslikka  bevosita  daxldorligi  bilan  ham  mafkura  sifatida  maydonga  chiqadi. 
Odamlar  mavhum  -  egasiz    shaklda,  muayyan-tarixiy  sharoitdan  tashqarida  mavjud  bo‘la 
olmaydi;  ular  ma'lum  jamiyat,  davlat,  sinf,  elat,  jinsning  vakili  hisoblanadi,  ma'lum  tarixiy 
davr  va  vujudga  kelgan  tarixiy  vaziyat  mahsuloti  hisoblanadi.  Shunday  qilib,  dunyoga 
nisbatan  falsafiy  munosabat,  albatta,  mafkuraviy  munosabatlar  bilan  bevosita  ifodalanadi. 
Bularda esa ma'lum ijtimoiy guruh va institutlar vakili sifatida insonlarning manfaatlari qayd 
etiladi. 
Mafkura  -  g‘oyalar  ,  qarashlar,  nazariyalar  va  ideallar  tizimi  va  majmuidir.  Bular 
tizimlashtirilgan  shaklda  ma'lum  ijtimoiy  manfaatlar  nuqtai  nazari  orqali  insonning  atrof 
borliqqa (eng avvalo ijtimoiy hayot jarayonlariga) munosabatini aks ettiradi va yo‘naltirilgan 
holda  shakllantiradi.  Har  qanday  mafkura  me'yoriy  qadriyatlarni  e'lon  qiladi  va  asoslaydi. 
Umuman  muayyan  ijtimoiy  guruh,  jamiyatning  bir  qismi  yoki  uni  to‘laligicha  intilish  va 
maqsadlarini  ifodalaydi.  Mafkura  falsafiy,  siyosiy,  diniy,  huquqiy,  axloqiy  (etik)  va  estetik 
qarashlar shaklida mavjud bo‘ladi. 
Har qanday mafkura ma'lum ijtimoiy guruh, institutlar va umumiy birlashmalar, tuzilmalar 
(davlat,  partiya,  jamoat  harakatlari,  diniy,  jinsiy,  yoshga  oid,  etnik,  irqiy  va  boshqalar) 
manfaatiga  asoslanadi.  Mafkura  ma'lum  ijtimoiy  guruhlar  manfaati  bilan  bog‘liqligi  tufayli 
muayyan ijtimoiy munosabatlarning mustahkamlanishi yoki ularni o‘zgarishiga xizmat qilishi 
mumkin, bu esa falsafada ham o‘z ifodasini topadi. Masalan, Yangi davr yevropa falsafasida 
yangi sinf - burjuaziyaning va yangi ijtimoiy tuzum – kapitalizmning mafkuraviy maqsadlari 
ifodalangan  edi.  Kapitalizmning  rivojlanishi  ishlab  chiqarish  kuchlari,  sanoatning 
rivojlanishini taqozo qilar edi, bu esa o‘z navbatida tabiiy fanlar, texnika va texnologiyaning 
rivojlanishini  nazarda  tutar  edi.  Yangi  davr  falsafasidagi  mantiq  va  bilish  nazariyasi 
masalalari,  haqiqiy  bilimga  erishish  yo‘llari  va  usullarining  o‘rta  asrdagi  olamning  diniy 
qurilishi to‘g‘risidagi sxolastik bahslarni orqaga surib qo‘yib, markaziy o‘rinni egallaganligi 
tasodif emas. 
Falsafaning mafkura sifatida ma'lum ijtimoiy guruh yo‘nalishi va intilishlarini ifodalashi u 
yoki bu mafkura qat'iy bir xil falsafiy g‘oya va tushunchalardagina mavjud bo‘lishga majbur 
degan ma'noni bildirmaydi. Masalan, yangi sinf - burjuaziya va yangi tarixiy davr mafkurasi 
bo‘lgan Yangi davr falsafasi, sira ham yagona emas edi. Bundan tashqari biz unda to‘g‘ridan-
to‘g‘ri qarama-qarshi yo‘nalishlar: monizm va plyuralizm, materializm va idealizm, dialektika 
va metafizika, empirizm va ratsionalizm va boshqalarning to‘qnashuvini uchratamiz. 
Turli  ijtimoiy  qatlamlarning  manfaatlari  bir-biriga  mos  kelmasligi,  ba'zan  esa  murosaga 
keltirib  bo‘lmaydigan  darajada  qarama-qarshi  bo‘lishi  ham  mumkin.  Shu  bilan  birga  bu 
manfaatlar tarixiy rivojlanish mantiqiga mos kelishi, ayrim hollarda esa taraqqiyotga qarshilik 
ko‘rsatishi ham mumkin. Bunday hollarda falsafiy konsepsiyalar ham muayyan-tarixiy davrga 
bog‘langan nisbiy qadriyatga ega bo‘lishi mumkin.