Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Falsafa tanqid sifatida 
Falsafa  dunyoni  ideallar  (bo‘lishi  kerak)  nuqtai  nazaridan  baholab,  buni  tanqid  orqali 
amalga  oshiradi.  Falsafa  o‘zining  birinchi  qadamini  shubhadan  boshlagan.  Falsafaning 
falsafagacha bo‘lgan davrdagi dunyoqarashdan (afsonaviy, diniy) asosiy farqlaridan biri mana 
shudir.  Ilk  davrning  Misr,  Bobil  va  Hindistondagi  falsafagacha  bo‘lgan  davr  matnlaridayoq 
diniy  e'tiqodning  haqiqiyligiga,  ijtimoiy  hayot  negizlarining  adolatliligiga  shubhalarni 
uchratish  mumkin.  Faylasuflardan  birinchi  bo‘lib  Suqrot  (er.av.470-399  yillar)  barqaror 
tasavvurlarga: «Men hyech narsani bilmasligimni bilaman» deya shubha bilan qaradi. Suqrot 
savol-javob  orqali  odamlar  bilan  bahslashib,  suhbatdoshi  tasavvurlarining  yuzakiligini  fosh 
qiladi  va  ularning  mutlaq  haqiqat  deb  qabul  qilganlari  aslida  bor-yo‘g‘i  har  kungi  mulohaza 
ekanligini e'tirof etishga olib kelgan. 
Yangi davrda qator yevropalik faylasuflar (F.Bekon, R.Dekart, I.Kant) shubha va tanqidni 
maxsus  ko‘rib  chiqish  mavzusiga  aylantirganlar.  Falsafa  nimadandir  shunchaki 
shubhalanmaydi  va  nimanidir  shunchaki  tanqid  qilmaydi.  U  dunyoqarash  bo‘lgani  holda 
dunyoqarashning  barcha  tarkibiy  qismlari  (bilim,  burch,  ishonch  va  boshqalar)ni  umumiy 
shubha va tanqid ostiga oladi. Shu bois falsafa hamisha «Haqiqatdan ham men bilamanmi?», 
«Haqiqatdan  ham  men  majburmanmi?»,  «Haqiqatdan  ham  men  ishonamanmi?»  deb  savol 
beradi. 
Falsafa  dunyoqarash  asoslariga  shubha  bilan,  ularni  tanqid  qilishga  o‘tadi.  O‘zining 
tanqidiy vazifasini bajara turib, falsafa mavjud voqyelikni tanqid ostiga oladi va yangilikning 
tug‘ilishiga sharoit  yaratadi. Falsafa borliq  va tafakkurning mavjud borlig‘ini  tanqidiy  tahlil 
qilib, shubha urug‘ini qadab, fuqaroning ijodkoriy ongining shakllanishiga sharoit yaratadi. 
Oldindan  belgilangan  o‘zgarmas  qonun-qoidalarga  asoslangan  an'anaviy  jamiyatlarda, 
hamda boshqaruvning demokratik bo‘lmagan usullari (totalitar, avtoritar tartib)ga asoslangan 
jamiyatlarda tafakkurning tanqidiy yo‘nalishi bunday tafakkur egasi uchun xavflidir. Bunday 
jamiyatlarda  itoat  qilish  va  bajarish  kabi  sifatlar  qadrlanadi.  Tanqidiy  tafakkurni  nigilizm  va 
tanqidbozlikdan  farq  qila  bilish  kerak.  Tanqidbozlik  tafakkur  madaniyatining  pastligidan, 
uning «tanqid uchun tanqid»da namoyon bo‘ladigan destruktiv xususiyatlardan dalolat beradi. 
Madaniy  falsafiy  tafakkur  tanqidni predmetlarni  nigilistik  uloqtirishga  olib  kelmasdan,  balki 
uning  ichki  o‘zaro  aloqasini  tadqiq  etadi.  Shu  bois  falsafiy  tanqid  hamisha  tahlil  hamda 
predmetning mantig‘i va rivojlanish dinamikasini chuqur mulohaza qiluvchi jarayondir.