Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida



Download 2,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet59/290
Sana30.12.2021
Hajmi2,69 Mb.
#94908
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   290
Bog'liq
falsafa

 Bilish nazariyasi.  Bilishning asosi, dunyo haqidagi bizning bilimlarimizning manbai, his-
tuyg‘u a'zolari vositasida qo‘lga kiritilgan,  hissiy bilimlardir. 
Beruniy har bir his-tuyg‘u turini tasvirlaydiki, u tufayli hayvonlar tashqi dunyoda ma'lum 
yo‘nalishga  ega  bo‘lib,  atrof  muhitdagi  sharoitlarga  moslashadilar.  Insonning  his-tuyg‘u 
a'zolari  ham  shu  maqsadga  xizmat  qiladilar,  ya'ni  ular  uning  tashqarisida  sodir  bo‘layotgan 
hodisalardan  unga  ma'lumot  berishlari  lozim.  Har  bir  his-tuyg‘u  muayyan  bir  turdagi 
qo‘zg‘atuvchidan  ta'sirlanmog‘i  lozim,  shunisi  ham  borki,  ushbu  qo‘zg‘atuvchilar 
moddiydirlar, negaki, faqat shundaylargina sezish uyg‘otishlari mumkin. Inson, hayvonlardan 
farqli o‘laroq, aqlga egadirki, shuning o‘zi insonning his-tuyg‘usini hayvonnikidan farqlaydi. 
Beruniy  bilimlarni  kasb  etish  va  ularni  tekshirish  uchun  tajribani  qo‘llashni  talab  qildi. 
Beruniy  uchun  tajriba  amalan  faqat  bilimlarni  kasb  etish  vositasigina  emas,  balki  haqiqatni, 
uning mezonini aniqlashning hal qiluvchi quroli edi. Masalan, zumradning ilon ko‘ziga ta'siri 
haqida  to‘xtalib,  go‘yo  agar  bu  qimmatbaho  toshga  ilon  qarasa,  ko‘zi  buzilishi  haqidagi 
rivoyatga  munosabat  bildirib,  Beruniy  yozadi:  «Ammo  hikoya  qiluvchilarning  yakdil 
fikrlariga qaramasdan, buning haqiqatligi tajriba orqali tasdiqlanmadi»
68

Jamiyat.  Beruniy fikricha, aql kuchining o‘zi insonga hal qiluvchi imtiyoz bera olmaydi. 
Buni  jamiyatgina  ta'minlashi  mumkin,  jamiyatni  paydo  bo‘lishi  asosida  esa  –  odamlarning 
moddiy  ehtiyojlari  yotadi:  «Inson  o‘zining  yalang‘ochligi  va  zaifligi  tufayli,  o‘zining 
(himoya)  organlarining  yo‘qligi  tufayli,  boshqalar  tomonidan  sinovlarga  duchor  bo‘lib, 
doimiy  ravishda  o‘zini  himoya  qiladigan  va  uning  ehtiyojlarini  qondiradigan  zaruriyatni  his 
qildi»
69
. Himoyalanish zaruriyati hamda boshqa ehtiyojlarni qondirish, odamlarni, birgalikda 
yashashga  majbur  qiladi.  «Ehtiyojlar  xilma-xil  va  ko‘p  sonli  bo‘lib,  faqat  bir  necha 
kishilarning birlashmasi ularni qondirishi mumkin. Buning uchun odamlar shaharlarni  barpo 
qilishga ehtiyoj sezadilar».
70
 Demak, Beruniy jamiyat hayotida o‘ziga xos shartnomali ibtido 
zarurligini tan oladi. Kishilarning o‘zlari jamiyat barpo qiladilar, birgalikdagi hayotni tashkil 
etadilar.  Shunga  muvofiq  ravishda  u  insonning  burchi,  jamiyatdagi  uning  vazifasini  qarab 
chiqadi. Insonning eng asosiy majburiyatlaridan biri – mehnatdir, chunki «xohlangan maqbul 
narsa, mehnat sarflash orqali qo‘lga kiritiladi»
71
.  
Beruniy pulning kelib chiqishini, avvalo, mehnat taqsimoti bilan bog‘ladi. «Ehtiyojlarning 
oshib borishi va ularni turli vaqtlarda paydo bo‘lishi, shuningdek, biri vaqt bo‘yicha boshqada 
bo‘lgan  narsaga  ehtiyoj  sezmasligi,  -  bularning  barchasi  kishilarni  alohida  olingan  holdagi 
turli  teng  qiymatlik  narsalar  o‘rniga  baholash  uchun  umumiy  o‘lchov  qidirishga  olib  keldi. 
Buning uchun odamlar shunday narsani tanladilarki, o‘z ko‘rinishi va yaraqlashi bilan ko‘zni 
quvontiradi, kam uchraydi va uzoq vaqt saqlanib qoladi»
72
. Uning ta'limotiga ko‘ra, odamlar 
o‘rtasidagi bilimga muvofiq pul sifatida ishlatiladigan oltin va kumush, o‘z o‘zicha qimmatga 
ega  bo‘lmasdan,  insonning  hyech  qanday  ehtiyojini  qondira  olmaydi.  Faqat  ayrboshlash 
vositasidagina pul umumiy o‘lchov sifatida, teng qiymatlilik (ekvivalent) ahamiyatini qo‘lga 
kiritdiki, uning asosiy vazifasini tashkil etdi.  
Kishilar  ehtiyojini  qondirishga  yordam  beradigan  hamda  adolatlilikka  rioya 
etilayotganligini  nazorat  qilish  maqsadida,  jamiyatdagi  tartiblarni  qo‘llab-quvvatlash  uchun 
unda hokimlik mansabi joriy etiladi. Jamiyatni boshqarishni Beruniy hukmdorning jamiyatga 
                                                 
67
 Абу Райҳон беруни. Индия. 161-б. 
68
 Абу Райҳон Беруни. Минералогия. 273-б. 
69
 Ѝша жойда. 
70
 Ѝша жойда. 9-б.  
71
 Абу Райҳон Беруни. Минералогия. 12-б. 
72
 Ѝша жойда. 12-б.. 


xizmati  deb  tushunadi:  «Idora  qilish  va  boshqarishning  mohiyati  –  zulmdan  azob 
chekuvchilarni  ezuvchilardan  himoya  qilish  uchun  o‘z  oromidan  kechishdir»
73
.  Beruniy 
Mag‘rib  shaharlaridan  biridagi  tartiblar  to‘g‘risida  gapirib  ma'lumot  keltiradiki,  undagi 
boshqaruv  navbatma-navbat  «er  egalari  va  aslzodalar  orasida»  biridan  ikkinchisiga  o‘tadi. 
O‘sha vaqtda boshqaruvning mohiyatini shunday tushunish va unga xayrixohlik bildirish katta 
jasorat talab qilar edi. Podsho ayniqsa shunday kishilar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishi kerakki, 
ular  «er  ishi  bilan  bandlar»,  chunki  «dunyo  dehqonchilikka  tayanadi,  yer  ishlash  esa, 
hokimiyat  tufayli  mavjuddir  va  ularning  biri  ikkinchisisiz  bo‘la  olmaydi»
74
.  Odil 
hukmdorning asosiy vazifasi sifatida Beruniy «yuqoridagilar bilan pastdagilar orasida adolatni 
va  kuchlilar  bilan  zaiflar  o‘rtasida  tenglik»
75
ni  o‘rnatish,  deb  hisoblaydi.  Mamlakat  ravnaqi 
ilm-fanning  ahvoli  va  ularning  gullab–yashnashi  bilan  belgilanadi.  Insonning  oliy  baxti  – 
bilimdadir: «Haqiqiy lazzatni faqat shunday narsa beradiki, inson unga ega bo‘lgan sari, unga 
intilish  yanada  ko‘proq  oshib  boraveradi.  Va  inson  ruhining  holati  ham,  u  ilgari  bilmagan 
narsasini  bilib  olsa,  shunday  bo‘ladi»
76
.  Insonning  oliy  qadr-qimmati  –  uning  boshqalar  va 
ayniqsa  kambag‘al  odamlar  to‘g‘risidagi  g‘amxo‘rligi  bilan  belgilanadi.  Beruniy  xalqlar 
o‘rtasida  o‘zaro  to‘g‘ri  munosabatlar  o‘rnatishga  halal  beradigan  milliy  va  diniy 
cheklanganlikka  qarshi  chiqdi.  U  shunday  kishilarni  mahkum  etdiki,  ularning  ishonchiga 
ko‘ra  «er  –  bu  ularning  yeri,  odamlar  –  bu  faqat  ular  mansub  bo‘lgan  xalqning  vakillari, 
podsholar – faqat ularning hukmdorlari, din – faqat ularning  aqidasi, ilm – faqat, o‘shalarda 
bor bo‘lgan ilmdir»
77
.  
Abu  Ali  ibn  Sino  (Avitsenna)    (980-1037)  ilmiy-  tabiatshunoslik  va  ijtimoiy-falsafiy 
fikrlar  taraqqiyotiga  juda  katta  hissa  qo‘shgan,  Markaziy  Osiyoning  buyuk  mutafakkiridir. 
Tasodifiy  emaski,  u  «Shayxur  rais»  -  «Olimlar  ustozi»  degan  yuksak  unvonga  sazovor 
bo‘lgan  edi.  Ibn  Sino  Buxoro  yaqinidagi  Afshona  qishlog‘ida  tug‘ilgan.  U  Buxoroda  ta'lim 
oldi,  astronomiya,  riyoziyot,  mantiq,  fizika,  metafizika,  huquq  va  boshqa  fanlarni  o‘rgandi. 
Yoshlik yillaridayoq o‘zining davolash san'ati bilan mashhur bo‘ldi.   
999  yilda  Buxoro  Qoraxoniylar  tomonidan  bosib  olingan  vaqtda,  Ibn  Sino  Urganchga 
qochdi.  Bu  yerda  Xorazmshoh  Ma'mun  saroyi  huzuridagi  Beruniy  rahbarlik  qilgan 
Akademiyada  Ibn  Sino  juda  ko‘p  mashhur  olimlar  bilan  tanishdi  va  o‘z  bilimini  boyitish 
imkoniyatiga  ega  bo‘ldi.  Xorazmni  g‘aznaviylar  tomonidan  bosib  olinishi  xavfi  ostida  Ibn 
Sino  Eronga  qochdi.  1037  yilning  18  iyunida  Hamadonda  saroy  tabibi  va  vazir  bo‘lib 
ishlayotgan  vaqtida  vafot  etdi.  O‘limi  oldidan  u  barcha  mol-mulkini  xizmatkorlari  va 
kambag‘al kishilarga bo‘lib berdi.   
Ibn  Sinoning  dunyoqarashi  uning  zamonining  madaniyatini  aks  ettiradi.  Uning 
dunyoqarashi Hindiston tabiatshunosligi va Yunoniston falsafasi ta'siri ostida shakllandi. Ibn 
Sino Buqrot (Gippokrat), Jolinus (Galen), yevklid, Arximed, Pifagor, Arastu, Porfiriylarning 
asarlari  bilan  yaxshi  tanish  edi.  Ibn  Sinoga  Ar-Roziy  va  Forobiylar  juda  katta  ta'sir 
o‘tkazishdi. 
Ibn  Sino  260  nomdan  ko‘proq  boy adabiy  va  ilmiy  meros  qoldirdi.  Bizgacha  uning  160 
asari yetib kelgan. Ular ichida eng yirigi 22 jilddan iborat «Kitob ash-shifo» («Ruhni davolash 
kitobi»)  bo‘lib,  o‘z  ichiga  mantiq,  fizika,  riyoziyot  va  metafizikani  qamrab  oladi.  Uning 
boshqa  asarlari  «Qonun  fit-tib»  («Davolash  ilmi  qonuni»),  «Kitob  an-najot»  («Najot  topish 
kitobi»),  «Donishnoma»  («Bilimlar  kitobi»)  va  boshqalardir.  Ibn  Sino  qalamiga  quyidagi 
badiiy asarlar ham mansub: «Risola at-tayr», «Solomon va Ibsol», «Hay ibn Yaqzon».  
                                                 
73
 Ѝша жойда. 31-32-б. 
74
 Абу Райҳон Беруни. Памятники … 230-б. 
75
 Абу Райҳон Беруни. Минералогия. 12-б.  
76
 Ѝша жойда. 17-б. 
77
  Абу Райҳон Беруни. Индия. 63-67-б. 



Download 2,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish