|
Borliq haqidagi ta'limot. Ibn Sino fikricha, borliq vojibul vujud (zarur bo‘lgan vujud),
ya'ni birinchi sabab, Xudo, barcha ashyolarning ibtidosi va mumkinul vujud (bo‘lishi mumkin
bo‘lgan vujud), ya'ni qolgan barcha narsalardan iboratdir. Vojibul vujud o‘z-o‘zicha bor
bo‘lib, yagonadir. Mumkinul vujud (mumkin bo‘lgan vujud) birinchi sababdan kelib chiqib,
ayni vaqtda ko‘plikdir, ya'ni o‘zida ko‘p ashyolarning paydo bo‘lish imkoniyatini sig‘diradi.
Shunday qilib, borliq bo‘linmaydigan yagona va bo‘linadigan ko‘plikdan tashkil topgandir.
Ko‘plik darhol paydo bo‘lmaydi, balki asta-sekin, sabab va oqibat shaklida namoyon bo‘ladi.
Borliqning barcha shakllari dastlab yagonada mavjud bo‘ladi. Birinchi sababdan
uzoqlashgan sari ushbu shakllar ko‘proq mustaqillik kasb etib, faqat bevosita oldingi sababga
nisbatangina bog‘liq bo‘ladilar. Shunday qilib, turli ashyolar vujudga (zaruriy vujud) nisbatan
turlicha darajada yaqinlikda bo‘ladilar. Vojibul-vujudning xususiyati keyingi keladigan
barcha vujudga uzatiladi. Ibn Sino shunday yozadi: «Vojibul vujud shundayki, barcha o‘z
mavjudliklarini undan oladigan narsalar zaruriy ravishda mavjuddirlar, negaki, shunday
bo‘lmasa vojibul vujudda shunday holat vujudga kelar ediki, u unda bo‘lmas edi, va o‘sha
vaqtda u barcha jihatlardan vojibul vujud bo‘lib qolar edi»
78
. Bunday ta'limotni deistik
yo‘nalishdagi panteizm sifatida baholash mumkin.
Mumkinul vujud (bo‘lishi mumkin bo‘lgan vujud) javhar (substansiya) va orazdan
(akundensiya) tashkil topgan eng umumiy va o‘zini ko‘plab namoyon etadigan javhar –
birinchi ibtidodagi unsurlar (olov, havo, suv, tuproq)dir. Modda, shakl, ruh va aql – oddiy
javharlardir, jism esa – murakkab javhar. Barcha ashyolarga xos bo‘lgan umumiy xususiyat –
jismiylik bo‘lib, modda va shakldan tashkil topadi. Ular o‘zaro bog‘liqdir va biri
ikkinchisisiz mavjud bo‘lmaydi. «…modda jismiy shaklga ega va jismiy shaklsiz voqyelik
mavjud bo‘lmaydi. Binobarin, u jismiy shakl tufayli haqiqiy mavjud bo‘lgan javhardir.
Shunday ekan jismiy shakl haqiqatda javhardir»
79
.
Ibn Sino dunyoni yagona birlikda deb hisoblaydi: «Bo‘shlik mavjud emas … butun dunyo
yagona jismdir».
Ibn Sino harakat tahliliga katta e'tibor qaratib, uni mexanik tarzda o‘rin almashtirish deb
qaramaydi: «Harakat deb odatda shunday narsaga aytiladiki, u makonda sodir bo‘ladi, ammo
hozirgi vaqtda bu tushunchaning ma'nosi boshqacha bo‘lib, makoniy harakatdan ko‘ra
umumiyroq bo‘lib qoldi». Ibn Sino ta'kidlaydiki: «Qandaydir ashyoning har qanday holati va
harakati, imkoniyatda shunday qandaydir ashyo bo‘lganligi sababidan harakat deb ataladi»
80
.
Fanlar tasnifi. Barcha falsafiy fanlarni Ibn Sino ikki turga: nazariy va amaliyga bo‘ladi.
Amaliy fan o‘z navbatida siyosat, huquq, uy xo‘jaligi va axloqqa bo‘linadi; nazariy ilm –
metafizika (oliy ilm), riyoziyot (o‘rta ilm) va tabiat haqidagi ilm (quyi ilm) ga bo‘linadi.
Metafizika mutlaq borliq va uning umumiy holatini o‘rganadi – eng umumiy tushunchalar
hamda ilohiyot – Xudoni bilishni ham qamrab oladi. Riyoziyot (matematika) miqdoriy
munosabatlar – andoza va sonlarni va ularning turli shahobchalari bo‘lgan: handasa
(geometriya), arifmetika, astronomiya, musiqa, optika, mexanika, harakatdagi doiralar
haqidagi ilm, asboblar haqidagi ilm va boshqalarni o‘rganadi.
Tabiatshunoslik tabiatni o‘rganadi va 6 bo‘limdan iboratdir: butun tabiat uchun umumiy
bo‘lgan masalalar – modda, shakl, odatdagi holat, harakat va hokazo; dunyoni asosini tashkil
etgan jismlar holati – osmondagi narsalar, unsurlar, ularning miqdori va hokazo; tabiiy
jarayonlar – tashkil topish, paydo bo‘lish, yo‘qolish, o‘sish, jismning zavoli va hokazo;
qo‘shilishidan oldingi 4 unsurning holati, shuningdek, obu havo muhitidagi hodisalar –
shahoblar(meteoritlar), yomg‘ir, momaqaldiroq, chaqmoq, shamol, kamalak va hokazo;
tabiatshunoslik jonsiz tabiatni, o‘simliklar dunyosi, hayvonlar dunyosini; inson ruhi va ruhiy
kuchlarining holatini o‘rganadi. Tabiatshunoslikka Ibn Sino tabobat, munajjimlik,
78
Абу Али ибн Сино. Книга спасения // В кн.: Антологния мировой философии. –М., 1974. 730-б.
79
Абу Али ибн Сино. Даним-намд. Сталинабад. 1957. 152-б.
80
Ѝша жойда. 232-б.
qiyofashunoslik, tush ta'biri to‘g‘risidagi fan, tumor, afsungarlik, alximiya haqidagi ilmlarni
ham kiritadi
81
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
