Avtomatikaning texnik vositalari (darslik) automatically € technical objects

ci F

U = ^ (2.32)

bu yerda - S - datchikning umumiy sig’imi Fx - mexanik bosim ao - proporsionallik koeffitsiyenti

2.31 -rasm. Pezoelektrik datchikning sxemasi


Ushbu datchikning sezgirligi:

К -<sup>AU

K</sup>d~W


(2.33)

Ko’rib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (2.3.2-rasm).

P’ezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan. O’lchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga ta’sir qiladi. Bu plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali zaryadlar paydo bo’ladi. Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi­lan ulangan va izolyatsiyalangan o’tkazgich 4 orqali olinadi, plastinkalarning ustki tomonidagi potensial esa korpus, metall qistirmalar 2 va 5, membrana 1 va sharik 6 orqali olinadi. O’lchanayotgan bosimga proporsional bo’lgan potensiallar farq plastinalardan olinib, kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi.

4. 
   Termoelektrik datchiklar (termoparalar)
   

Xaroratni o’lchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning (termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo e.yu.k.) xaroratiga bog’likligiga asoslangan. Bu asbob -200⁰S dan 2500 ⁰S gacha bo’lgan xaroratlarni o’lchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qo’llaniladi.

Termoelektrik termometrlar yordamida xaroratni o’lchash 1821 yilda Ze e- bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan. Bu xodisalarn- ing xaroratlarni o’lchashda qo’llanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bo’ladigan E.Yu.K. effektidan iborat. T.E.Yu.K. hosil bo’lishining sababi erkin elektronlar zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi. Shu paytda ikki xil metallning biri- kish joyida paydo bo’ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik ko’rsatadi. E l- ektronlarning diffuzion o’tish tezligi paydo bo’lgan elektr maydon ta’siridagi ularning qayta o’tish tezligiga teng bo’lganda xarakatli muvozanat holati o’rnatiladi. Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo’ladi. Elektronlar diffuziyasining intensivligi o’tkazgichlar birikkan joyning x a- roratiga ham bog’liq bo’lgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil bo’lgan e.yu.k. ham turlicha bo’ladi.

2.32-rasm. Pezoelektrik manometrning sxemasi: 1-bosim memranasi, 2, 5-metall qistirmalar, 3-potensial qistirma, 4-izolyatsion o’tkazgich, 6-sharik.





Termoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod materiallar bir qator xususiyatlarga ega bo’lishi shart, chunonchi: issiqqa chidam- lilik va mexanikaviy mustaxkamlik; kimeviy inertlik; termoelektr bir xillik; stabil- lik va termoelektr xarakteristikani tiklash; t.e.yu.k.ning temperaturaga bo’lgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) bog’lanishi; yuqori sezgirlik. Termoparalarning quyidagi turlari mavjud:

1. 
   Platinarodiy - platina termopara (TPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda ishonchli ishlaydi, ammo tiklanish atmosferasida, ayniqsa, metall oksidlari termo- paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi. Metall bug’lari va uglerod (ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli ta’sir ko’rsatadi.
   
2. 
   Platinarodiy (30%- rodiy)- platinarodiy, (6%- rodiy) termopara (TPR-306 tip). Bu termoparalarning asosiy xususiyati 1800⁰S gacha temperaturani o’lchash va kichik t.e.yu.k. ga ega bo’lishdir.
   
3. 
   Xromel - alyumel (TXA tip) termopara nodir bo’lmagan metallardan tayyorlangan termoparalar orasida eng turg’uni hisoblanadi. Musbat elektrod- xromel (89% Ni; 9,8% Cr; 1% Fe; 0.2% Mn) qotishmadan, manfiy elektrod-almel esa (94% Ni; 2% Al; 2,5% Mn; 1% Si; 0,5% Fe) qotishmadan iborat. TXA termo­para 1300 ⁰S gacha bo’lgan temperaturani o’lchash uchun qo’llaniladi.
   
4. 
   Xromel-kopel termopara (TXK)- turli muxitlarning temperaturasini o’lchash uchun ishlatiladi. Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan (59% Cu; 44% Ni) iborat. TXK termopara 800 ⁰ S gacha temperaturani o’lchash uchun ishlatiladi, uning t.e.yu.k. boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta.
   
5. 
   NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (TNS tipidagi) termopara erkin uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi, chunki 200 ⁰ S gacha temperaturani o’lchaydigan termoparaning t.e.yu.k. amalda nolga teng. Yuqorigi temperatura chegarasi 1000 ⁰ S. Platina gruppasidagi TPP va TPR termoparalari 0,5 yeki 1mm diametrda tayo’rlanib, chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya- lanadi. TXA, TXK va TNS termoparalar 0,7...3,2 mm diametrlik simdan tayyor- lanib, sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi.
   

Mexanikaviy tayziq va o’lchanayotgan muxit ta’siridan saqlash uchun te r- mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi.

Yuqorida aytilganidek, termopara bilan temperaturani o’lchash paytida termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning o’zgarishiga qarab tuzatish kiri- tiladi. Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr ko’prik sxemalar qoTlaniladi

2.33-rasm. Termoelektrik termometrning prinsipial sxemasi.

3. 
   BOB. AVTOMATIKA RELELARI
   

1. 
   Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
   

Rele deb ma’lum bir kirish signali o’zgarganda chiqish signali sakrashsimon o’zgaruvchi moslamaga aytiladi. Rele qishloq xo’jalik avtomatikasida eng ko’p qo’llaniladigan elementlardan biri hisoblanadi. Ta’sir qiladigan fizik kattaliklariga qarab ular elektrik, mexanik, magnit, issiqlik, optik, radioaktiv, akustik va kimeviy relelarga bo’linadi.

Ish prinsipi bo’yicha elektrik relelar o’z navbatida 9-turga bo’linadi (3.1-

rasm).

1. 
   rasm. Elektrik relelarning klassifikatsiyasi.
   

Elektromagnit relelarida chulg’amdan o’tayotgan tok ta’sirida magnit may­don xosil bo’lib yakorning va kontaktlarning xolati o’zgartiriladi.

Magnitoelektrik relelarda chulg’am ramka kurinishida bajarilib o’zgarmas magnit maydonida joylashtirilgan. Chulg’amdan tok utayotganda ramka prujinani kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi.

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega o’xshash lekin undagi magnit maydoni maxsus uyg’otish cho’lg’ami bilan hosil etiladi.

Induksion relening ish prinsipi relening cho’lg’ami hosil qiladigan o’zgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bo’ladigan tok o’zaro ta’siriga asoslangan.

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi, magnit maydoni kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari o’zgarilishi ta’sirida ishlaydi.

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil bo’ladigan sakrashsimon o’zgarishlar ta’sirida ishlaydi.

Elektroissiqlik relelari xarorat ta’sirida ishlaydi. Ularning ish prinsipi yuqorida ko’rib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga o’xshash bo’ladi.

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bo’ladigan rezonasga asoslangan.

2. 
   Relelarning asosiy ko’rsatkichlari
   

1. 
   Ishga tushish ko’rsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig­ining eng kichik qiymati - Xi.t.
   
2. 
   Qo’yib yuborish ko’rsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za- rur bo’lgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Xk.yu.
   
3. 
   Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Xk.yu./ Xi.t. nisbati.
   
4. 
   Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bo’lgan kirish kat­taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Xish.
   

Zahira (zapas) koeffitsiyenti: