Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

- 1
(
10
)
A vtom atika qurilm alarida k o ‘pgina potensiom etrli datchiklar turli 
asboblarning burilish burchagini o ‘lchash uchun ishlatiladi. B unday 
datchiklarning chiqish qism laridan potensiom etr surilm asining burilish 
burchagiga proporsional b o ‘lgan doim iy yoki o ‘zgaruvchan tokning 
kuchlanishi olinadi. 
Funksional potensiom etrlar ishlatilgan vaqtda
7 2

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R
datchiklarning chiqish 
qism laridan funksional qonuniyat 
b o ‘yicha
(m asalan, 
potensiom etr surilm asining burilish 
burchagiga 
bog‘liq 
ravishda sinusoidal yoki logarifmik qonuniyat b o ‘yicha) o ‘zgaruvchi 
kuchlanish olinadi.
P otensiom etrli datchiklar yordam ida q o ‘shish, ayirish, ko'paytirish 
va b o'lish kabi oddiy 
m atem atik operatsiyalar bajarilishi 
m um kin.
D atchiklar, shuningdek, avtom atika qurilm alarida kuchlanish boNgich
sifatida 
yoki 
reostatli 
sxem alarda 
reostat 
sifatida 
q o ‘llaniladi. 
Potensiom etrli datchik kuzatuvchi sistem alarda sezgir elem ent sifatida 
h am ishlatiladi.
Potensiom etrli datchiklarning asosiy ekspluatatsiyaga oid tavsiflari 
quyidagilar hisoblanadi:
a) 
statik 
tavsif-potensiom etr 
chiqishidagi 
kuchlanishning 
potensiom etr surilmasi siljishiga bog‘lanishi.
K o‘pchilik 
datchiklar 
uchun datchikning 
ishlash 
aniqligiga
yuklanishning ta ’siri kom pensatsiyalangan sharoitda bu bog‘lanish 
chiziqli bo'ladi.
D atchikning statik sezgirligi potensiom etr chiqish kuchlanishining 
qiyaligi bilan aniqlanadi va potensiom etr surilm asining chiziqli yoki 
burchak b o 'y ich a birlik siljishiga m os kelgan chiqish kuchlanishining 
o ‘zgarishini xaraktcrlaydi;
b) aktiv qarshilik-potensiom etr yasalgan paytdagi aktiv qarshiligi 
qiym ati, 
belgilangan 
(nom inal) 
qiym atidan 
chetlashishiga 
qarab 
datchiklar aniqlik sinflariga ajratiladi;
d) q u w a t sochilishi-potensiom etrning norm al ishlashini buzm agan 
holda uning qarshilikda sochilishiga yo‘l qo'yiladigan m aksim al q u w a t;
e) statik ishqalanish m om ent-potensiom etr surilm asini harakatga 
keltirish u ch u n kerak boMgan m om entning m inim al qiymati.
Potensiom etrli 
datchiklarning 
ish 
sifatini 
aniqlovchi 
m uhim
param etrlar quyidagilardir. Yoyilishga bardoshlilik, titrashga chidam lilik, 
qarshiligining stabilliligi, xususiy shovqinlarining darajasi (potensiom etr 
surilm asini katta tezlikda siljitganda yoki titratganda kontaktning bir 
lahzaga buzilishi oqibatida datchikning chiqishida paydo b o ‘ladigan 
soxta signal qiym ati).
D a tc h ik la rn i o ‘zgaruvchan tokka h am , o ‘zgarm as to k k a ham
m o ‘ljallangan 
sxem alarda 
ishlatish 
m um kinligi, 
tuzilishi 
va 
yasalishining oddiyligi, tejam liligi va b o sh q alar d atch ik larn in g ustun 
to m o n id ir. 
D a tc h ik larn in g
kam chiliklariga 
u larda 
k o n tak tn in g
73

---

A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
m avjudligiga (bu ishonchli ishlashni pasaytiradi), ishlash aniqligining 
yuklanishga 
b o g ‘liqligi, 
xizm at 
m u d d atin in g
cheklanganligi 
va 
b o sh q alar kiradi.
o
k l r
c h i q
3-rasm.
Bir c h o 'tk a li (a) va ikki c h o 'tk a ti 
(b ) p o te n s io m e trli d a tc h ik la rn i u lash sxem asi.
B urilish b urchagi d atchiklari (p o ten sio m etrlar). B urilish burchagi 
d atch ik lari kuzatuvchi sistem alarda ikkita valuing m u tan o sib lik d an
chetlash ish
burch ag in i 
o ‘lchovchi 
asbob 
sifatida 
ishlatishga 
m o ija lla n g a n .
3 -rasm d a burilish burchak larin in g farqiga p ro p o rsio n a l ravishda 
signal 
olish 
u c h u n
p o ten sio m etrli 
d atch ik larn i 
ulash 
sxem asi 
keltirilgan. U n d a n k o ‘rinadiki, chiqish k u chlanishi U chjq topshiriq 
b eruvchi va qabul qiluvchi p o ten sio m etrlar kon tak t c h o ‘tk alarin in g
holatlari 
orasidagi 
A a
= tif, - tif2 
m utan o sib lik d an
chetlash ish
burchagiga p roporsionaldir. 3a-rasm dagi sxem ada 
Ukjr k uchlanish 
bilan t a ’m in lan ad ig an k o ‘prik sxem aga u lan ad ig an b ir c h o ‘tkali 
d atch ik lar 
q o ‘llanilgan. 
3b-rasm dagi 
sxem ada 
ikki 
c h o ‘tkali 
d atch ik lar-ay lan a o ‘ram li va 3 ta otvodli p o te n sio m e trla r ishlatilgan.
7 4

---

A V TO M A TIK A ASOSLARI VA A V TO M A TIK R O ST L A G IC H L A R