Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

I bob AVTOMATIKA
l - § . AVTOMAT NIM A ?
A vtom at degan s o ‘z 
y u n o n ch a «avtom atos» — degan s o ‘zdan 
olin g an b o ‘lib, «inson ta ’sirisiz, o ‘z - o ‘zicha siljiydi» degan m a ’n o n i 
bildiradi.
S an o atim iz b ir k u n d a m ingdan o rtiq tish li g ‘ildirak ishlab 
chiqaradi. A gar h a r bir tishli g‘ildirakning qalinligi 10 m illim etrd an
osh m ag an taq d ird a ham bu g‘ildiraklarni b ir-b iri ustiga joylasak, 
baland to g ‘ga yaqinlashib qoladi.
Bolt tayyorlovchi stanok unum dorligi m in u tig a yuz d o n a , butilka 
tayyorlovchi avtom at u n um dorligi soatiga olti m ingdir.
M oskvadagi «K rasniy Oktyabr» fabrikasida h a r m in u td a uch 
yarim m ingta konfet tayyorlanadi. G o ‘sht k o m b in atla rid a b ir soatda 
b ir yuz yigirm a besh m ing d o n a kotlet ishlab ch iq arilad i. Z av o d av- 
to m a td a b ir k u n d a o ‘ttiz m ing d o n a b ato n (n o n ) tayyorlanadi.
H a r kuni fabrikalarda aholi u ch u n m inglab k o m plekt kiy im lar ti- 
kiladi. 
0
‘n , yuz, m inglab, ishlab chiqariladigan turli xil m ahsu lo tlarn i 
in so n lar q o ‘l yo rd am id a tayyorlashlari m u m k in em as, albatta. U larn i 
m ashinalar, av to m atlar tayyorlaydi.
M ash in a va m exanizm larning m e h n a tn i za ru r hayotiy ehtiyojga 
ay lan tirish d a g ‘oyat k atta rol o ‘ynashi ustida g apirm asak h a m b o ‘ladi. 
Ilgarilari b itta -ik k ita m ashinani tayyorlash za ru r b o ‘lgan vaqtlarda 
h a m m a ishlarni inson kuchi bilan bajarilar edi.
Ishlab chiqarishga b o ‘lgan ehtiyojning oshib borishi bilan turli 
m ashina va mexanizmlarga ham talab oshib bordi. Bunday m ashinalardan 
bin m etall kesish stanogi hisoblanadi. Dastlabki stanoklar sodda va unum - 
siz bo‘lgan. Vaqt o ‘tishi bilan ular asta-sekin takom illashib, hayot talabiga 
javob beradigan darajada rivojlanib borm oqda.
Q o‘l va oyoq bilan harakatga keltiriladigan qadimgi tokarlik stanogi 
bundan bir necha asr m uqaddam paydo bo‘lgan; bu stanoklarda keskich 
m ahkam lab qo‘yiladigan m oslam a mavjud em as edi.
5

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
H ozirgi v aqlda yuqori sifatli stan o k lar to k arla rim iz q o ‘lida 
u n u m li ishlab turibdi.
A vtom atlashtirishda ham m a ishlarni m ash in an in g o ‘zi bajaradi. 
Ishlab chiqarish d a av tom atlashtirish q ac h o n kerak b o ‘ladi va bulling 
u ch u n q an d ay sabablar kerak degan savol tu g ‘iladi.
B irinchi sabab: m ah su lo tn i k o ‘plab ishlab ch iq arish , y a ’n i bir 
y o ‘la m illion don alab m ahsulot ishlab chiqarish ja ra y o n i, ikkinchi sa­
bab: h ay o td a faqat o lim la r laboratoriyasidagina em as, zavod, fabrika 
sexlarida 
h am
bizning 
sezgi 
o rganlarim iz 
orq ali 
qayd 
qilib 
boM maydigan 
jara y o n larn i 
oMchash 
va 
b o shqarish 
bilan 
shug‘ullanishga to lg ‘ri keladi. B unday hollarda h am av to m atsiz ish 
tu tib boMmaydi.
U c h in c h i sabab: ishlab ch iq arish n in g sh u n d ay ta rm o q la ri borki, u 
yerda in so n n in g ishlashi xavflidir.
B unday tarm o q larg a kim yo sanoati va p o c h ta xizm atidagi 
ja ra y o n la r kiradi. H o zir ishlab chiqarishni k om pleks va toMiq av­
to m atlash tirish am alga oshirilayotgan davr.
Kom pleks avtom atlashtirish o ‘z ichiga sex va u ch astk alarn in g
h am m a m ash in a va agregatlarini qam rab oladi. A vtom atlashtirilgan 
uchastka b ir b u tu n o ‘zaro bogMiq sistem aga aylan ib , ay rim o p eratsi- 
yalar kerakli tartib d a a n iq bajariladi.
ToMiq avtom atlashtirish deganda b u tu n ishlab chiqarish jaray o n i 
m obaynida q an d a y d ir m ahsulot yoki d etain in g o d am ishtirokisiz tay - 
yorlanishi tush u n ilad i.
ToMiq avtom atlashtirilgan jara y o n n i k o ‘z oldiga keltirish qiyin. 
A m m o b u n d ay toMiq avtom atlashtirilgan sistem a m am lak atim izd ag i 
k orxonalarda ishlab turibdi. M asalan, avtom obil san o ati texnologiyasi 
ilm iy teksliirish institu tid a b u n d ay sistem a ishlab chiqilgan. Bu siste- 
m ada d etallarn in g ishlab chiqarishga tushishi, asb o b -u sk u n a larn in g
ishlashi haqidagi ax b o ro tlar ishlab chiqarish u ch a stk a sid a n zavod 
hisoblash m arkaziga uzatiladi. H a r bir u ch a stk a n in g o ‘z o perativ 
boshqaruv p u n k ti bor. Bu yerda ishlab chiqarish jaray o n i b o 'y ic h a
to ‘xtovsiz nazorat olib boriladi. Soat va sm en a grafiklaridan boshlab 
zaxira zagotovkalargacha, asb ob-uskunaning ishlari, tan lan ish i h a m - 
masi nazo rat qilinadi.
H a r b ir u ch astk a, sex va texnologik boMimlar ishlab chiqarish 
pro g ram m asin i zavod hisoblash m arkazi hisoblab beradi va shu y ern - 
ing 
o ‘zida 
m ash in alar 
p rogram m alarning 
bajarilishi 
haqidagi
6

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
m a’lu m o tn i berib tu rad i. B unday avtom atlashtirish sistem asi o ‘zini 
t o ‘liq oqladi. Shu kabi sistem alar A sakadagi avtom obil ishlab c h iq a r­
ish zavodida h am m avjud. Ishlab chiqarish jara y o n larin i a v to m a t­
lashtirish beqiyos darajada m e h n a t u n u m d o rlig in i oshiradi.